خانه / اصفهان گردی / باغ فین؛ باغ بدنام تاریخ !

باغ فین؛ باغ بدنام تاریخ !

باغ فین یا باغ شاه یکی از مشهورترین باغ های تاریخی ایرانی متعلق به دوره صفویه واقع در جنوب غربی کاشان، یکی از بهترین مقاصد گردشگری در ماه اردیبهشت است.

وجه تسمیه
باغ شاه نه به این جهت که باغ مخصوص شاه خاصی بوده بلکه کلمه شاه به معنی بزرگ است به خاطر اینکه وسعت باغ بسیار زیاد بوده حتی بیشتر ازاندازه کنونی ، به باغ شاه معروف شده است . کلمه فین هم به سه نقل قول ریشه یابی شده است :
۱-کلمه فین معرب پین است و پین یک لغت فارسی باستان است به معنی پایانه ، چون این منطقه پایان شهر بوده به آن پین می گفته اند .
۲- اقوام کاسپین که از فلات سیبری به فلات مرکزی آمدند درواقع ۲ قوم بودند کاس ها و پین ها ، که پین ها در همین منطقه ساکن شدند و کاس ها در کاشان .
۳-کلمه فین که از کلمه فینه گرفته شده که فینه کلاه هایی بوده که مردم این ناحیه بر سر می گذاشتند.

قدمت
قدمت اولیه باغ را به زمان اردشیر بابکان نسبت می دهند اما (۱۲۰۰ )سال پیش برای اولین بار در تاریخ از باغ ذکر شده است و این تاریخ به زمانی بر می گردد که یعقوب لیث صفاری در سال ۲۶۵ ه.ق همراه با لشکر عرب از بیابان های مرکزی ایران عبور کردند و در کمال تعجب در ناحیه ای کویری به چشمه و باغ برخورد می کنند . اما قدمت بناهای باغ و کلاً باغ آرایی به زمان صفویه بر می گردد . اولین بنای باغ حمام کوچک یا حمام خدمه که به دستور شاه اسماعیل صفوی به عنوان یک کار عام المنفعه برای عموم مردم ساخته شده. دومین بنا، بنای سر در هشتی ورودی است که در سال ۱۰۰۴ ه.ق به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد. که این بنای ۲ طبقه کاربری دوگانه داشته است. یکی محل استراحت نگهبانان که از برج های اطراف باغ و از روی دیوار قطور به این اتاق ها برای استراحت می رفتند و دیگری در آن زمان که شاهان برای تفرّج به باغ می آمدند در قسمتی که الان خیابان است میدان چوگان بوده و حرمسرا در قسمت سر در می نشستند و بازی چوگان شاهی را تماشا می کردند، اتاق های طرفین هشتی ورودی هم غورخانه بوده یعنی محل ذخیره و نگهداری اسلحه. کانال آجری یا جعفری جلوی هشتی ورودی هم قبلاً باز بوده و به عنوان یک راه کالسکه رو، که در زمان قاجار معماری حجاب دار مرسوم می شود و راه به این شکل بسته می شود تا وقتی کسی وارد هشتی ورودی می شود به کل محیط باغ احاطه نداشته باشد مثل توری که روی صورت خانم ها قرار می گیرد مساحت باغ حدود ۳۳۷۰۰ متر می باشد نزدیک به دو هکتار و نیم است.
چشمه و سیستم آبرسانی
مهمترین ویژگی باغ سیستم آبرسانی و باغ آرایی منحصر به فرد آن است. آب باغ از چشمه ای تامین می شود به نام سلیمانیه که هفت هزار سال قدمت دارد. آب چشمه دارای ویژگی هایی است که برخی مانند یهودی ها آن را معجزه حضرت سلیمان می دانند که البته این قضیه قابل اثبات نیست . از ویژگی های آب یکی میزان آن است که اصلاً بستگی به بارندگی سالیانه و فصل پرباران و کم باران ندارد و دبی آب همیشه ثابت است حتی در سال های خشک سالی این میزان تغییر نمی کند . دبی آب حدود ۳۶۰ لیتر در ثانیه است . دومین ویژگی آب دمای آن است که در طول سال ثابت و روی ۲۵ درجه است . در زمستان که محیط سرد است آب گرم به نظر می رسد و در تابستان که محیط گرم است آب خنک به نظر می رسد .
طراح سیستم آب رسانی
طراح سیستم ، ریاضی دان معروف قرن دهم و عصر صفوی ، غیاث الدین جمشید کاشانی است . ایشان دویست سال قبل از پاسکال از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین بهره جسته است . اما در مورد فواره ها : زیر تمام جوی ها و دور تمام حوض ها در عمق یک متری زمین لوله هایی تعبیه شده به اسم تنبوشه که این لوله ها از جنس سفال بوده که از یک طرف به حوض های اصلی متصلند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است . آب از یک طرف وارد می شود و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره ها خارج می شود . چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند . ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می شود و آب به یک میزان از فواره خارج می شود.
درختان باغ فضای سبز باغ و کلاً ترتیب قرار گرفتن باغچه ها به سبک چهار باغ است. اکثریت درختان باغ سرو است که این سرو ها شبیه سرو ناز شیراز است. این درختان به آب و هوای این ناحیه خو گرفته اند و در جاهای دیگر به این اندازه رشد نمی کنند. قدیمیترین درختان باغ حدود ۵۰۰ سال عمر دارند که در کنار کوشک قاجار قرار گرفته اند که اهالی این منطقه آن ها را سرو لیلی و مجنون می نامند. درختان دیگری مثل انجیر، بِهْ و توت و غیره نیز در باغ وجود دارد.سنگفرش باغ از زمان صفویه است که طرح شمسه در آن اجرا شده است.

بخش های مختلف بنا
الف) کوشک صفوی
این بنا در سال ۱۰۱۶ به دستور شاه عباس و به همت آقا خضر نهاوندی حاکم وقت کاشان ساخته شده است. این عمارت قبلاً ۴ طبقه بوده که دو طبقه فوقانی که به شکل کلاه فرنگی بوده در زلزله سال ۱۱۹۲ ویران شده که در زمان باز سازی طبقه سوم ساخته نشده. ارتفاع کنونی ساختمان ۱۴ متر است. مصالح ساختمان شامل سنگ لاشه که در پِیِ ساختمان استفاده شده و دیواره ها از خشت خام است. در قسمت ورودی نقاشی های کمرنگی دیده می شود که این نقاشی ها به اتفاق نقاشی های داخل ساختمان اثر رضا مصور کاشی است که وقتی شاه عباس نمونه کارهای ایشان را در باغ دید این شخص را به اصفهان برد که به نقاشی های عالی قاپو و چهل ستون را در اصفهان انجام داد و درآنجا به رضا عباسی معروف شد . که این نقاشی ها در زمان زلزله و حمله افاغنه (۱۱۳۵ ه. ق ) آسیب دید که در دوره قاجار روی نقاشی ها را با گچ پوشاندند که برای نمونه قسمتی از آن از زیر گچ خارج شده . سقف آن به شکل دولایه بوده که بین دولایه را هوا پوشانده سنگ مرمرهایی که در ازاره ها استفاده شده از همان زمان صفویه است . که این سنگ ها هنر سنگ تراشان آن زمان را ثابت می کند که با وسایل ابتدایی سنگ ها را به این شکل سیقل داده اند . کف ساختمان نیز از سنگ مرمر بوده که در زمان نایب حسین به غارت رفته است .
از این ساختمان در جشن ها و مراسم استفاده می شده . از طبقه بالا خانم ها استفاده می کردند و از طبقه پایین آقایان . و اما تعریف کوشک ؛ کوشک عمارتی است که در وسط باغ قرار می گیرد و از هر طرف به فضای باز می رسد ، که از لحاظ تزئینات یک مرتبه از کاخ پایین تر است .
به این ساختمان شترگلو هم گفته می شود به این جهت که حفره وسط حوض در عمق حدود دومتری زمین لوله ای داد از جنس سفال و شبیه گردن شتر یا S انگلیسی که این حالت لوله باعث می شود آب با فشار بالا بیاید و چنین به نظر برسد که وسط حوض چشمه وجود دارد .
سکه هایی که داخل آب انداخته می شود بیشتر برای تفریح و سرگرمی است . بعضی نیز معتقدند که اگر سکه شان داخل حفره برود آرزویشان برآورده می شود. که این از عقیده های خرافی است. اما فلسفه سکه انداختن در آب به آیین میترا در مذهب زرتشت بر می گردد که چون آن ها آب را مظهر پاکی می دانستند یک قسمت مال شان را به الهه آب می بخشیدند و معتقد بودند مال شان برکت پیدا می کند. که در ایتالیا و روسیه هم چنین رسمی وجود دارد. اما دلیل اینکه در باغ حوض ها، فواره ها و آب نماها ایجاد شده: ۱- ایجاد آرامش ؛ چرا که نگاه کردن داخل آب به انسان آرامش می دهد. ۲- برای خنک کردن هوا در فصل تابستان. ۳- موسیقی آب که به انسان آرامش می دهد به ویژه در قسمت های غیر مسکونی.

ب) حوض دوازده فواره
در زمان محمد شاه قاجار و همزمان با حوض جوش و اتاق شاه نشین ساخته شده است.

ج) حیاط خلوت کریم خانی
این قسمت که از داخل باغ قابل مشاهده نیست به دستور کریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاکم کاشان ساخته شده که شامل یک حیاط کوچک و اتاق های پنج دری و پس اتاق های ساده می باشد. سال ساخت آن ۱۱۷۶ ه. ق بوده است.

د) حوض جوش
به اعتقاد مهندسین داخلی و خارجی این حوض و عملکردی که داشته شاهکار هنر آبرسانی است کف حوض قبلاً از کاشی بوده. مثل قالی های کاشان که ترنج و محراب دارند. طراح سیستم دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر می رسد معمار این حوض از همان طرح های غیاث الدین جمشید استفاده کرده باشد.
کلاً ۱۶۰ حفره در حوض وجود دارد که هر حفره به منزله یک گل از قالی بوده و به این شکل عمل می کرده که اگر اولین حفره فواره بوده ، دومین حفره آب را مکش می کرده است . ۸۰ حفره فواره و ۸۰ حفره مکش آب را انجام می داده . چون ورود و خروج آب یکسان بوده آب از لب حوض سرریز نمی شده است . روی لعاب کاشیها از طلا استفاده شده ( کاشی های زرین فام کار خاندان ابی طاهر )
چون آب جیوه دارد وقتی نور خورشید به آب می تابیده نور هفت رنگی در فضا ساطع می شد که وقتی این نور به شیشه های رنگی اتاق شاه نشین برخورد می کرد رقص نور زیبایی در فضای اتاق به وجود می آمد و در شب های مهتابی آب حالت آینه پیدا می کرد .
این کاشی ها تا اوایل دوره رضا شاه در حوض نصب بودند تا اینکه باغ توسط نایبی ها تصرف شد . نایب حسین این کاشی ها را به باغ خصوصی خود به نام باغ سردار منتقل کرد و چون معماران این دوره نتوانستند سیستم پیچیده ای را که در این حوض تعبیه شده در آن باغ بسازند تعدادی از کاشی ها در همان باغ از بین رفت و بقیه آن به قیمت پایینی به موزه لوور پاریس فروخته شد ، که امروزه قابل قیمت گذاری نیست . این حوض در ابعاد طلایی ساخته شده یعنی بهترین شکل ترسیم مستطیل.
بعد از نایبی ها انگلیسی ها برای بازسازی حوض به باغ آمدند که البته نتوانستند کاری برای آن انجام دهند . حدود ۲۰ سال پیش هم استاد پیرنیا که استاد معماری ایران بود برای بازسازی حوض اقدام کرد و یک گوشه از حوض را خراب نمود و متوجه شد زیر هر یک از حفره ها لوله ای سفالی به عمق یک متر پایین رفته که یا به منبع ورودی آب متصل است یا به قسمت خلاء. محاسباتی که در لوله های زیر انجام شده و اندازه قطر آن ها آنقدر پیچیده بود که استاد پیرنیا ترجیح داد سیستم را دستکاری نکند چون اگر این کار را می کرد نمی توانست با آن محاسبات حوض را بازسازی کند.

ه) اتاق شاه نشین
به دستور محمد شاه قاجار در سال ۱۲۵۶ ه. ق ساخته شده است. اتاق های طرفین آن اتاق های گوشواره یا خدمه است. که خدمه برای احترامی که به شخص شاه قائل بودند تشریفات را از درهای جانبی انجام می دادند و هیچ گاه از در اصلی وارد نمی شدند. در اتاق به شکل پنج دری و اُرسی ساخته شده. یعنی در به حالت کشویی باز و بسته می شود. گل میخ هایی که روی در به کار رفته هم برای تزئین است هم برای اینکه چوب را تلخ کند و موریانه در را نخورد. در این دَرْ از هنر گره چینی استفاده شده یعنی در آن از میخ یا چسب به کار رفته بلکه تکه های چوب به شکل پازل مثبت و منفی جا داده شده اند. رنگ شیشه ها از چند جهت اهمیت دارد. علاوه بر رقص نور طبیعی در روز و شب که قبلاً ذکر شد. از لحاظ روان شناسی رنگ قرمز اشتها آور است و رنگ آبی و سبز آرامش بخش است. ترکیب این رنگ ها با رنگ زرد یک حشره کش طبیعی است. به این شکل که در طول شب های تابستان که در اتاق چراغ روشن می شده نور که به شیشه های رنگی می خورده طیف رنگی ایجاد می کرد که باعث می شد حشرات به آن جذب شوند وقتی حشرات به مرکز نور نزدیک می شدند به خاطر تعدد رنگ ها و چون چشم حشرات مرکب است دیدشان مختل می شد ، درواقع کور می شدند و داخل آب می افتادند .
کانالهای جعفری هم در ازاره ها برای این است که هوا پشت دیواره اصلی جریان پیدا کند و دیگر نم حوض ساختمان را خراب نمی کند .
بعد از شاه نشین و در کنار کوشک قاجار چایخانه است که قبلاً چشمه زنانه نام داشته که در این قسمت تمام آب ورودی تقسیم می شود یعنی آن یک سوم آب چشمه که وارد باغ می شود در این قسمت دوباره سه شاخه می شود که یکی از زیر حوض کوشک قاجار خارج می شود ، یکی از زیر حوض جوشن و یکی از زیر حوض کوشک صفوی که بقیه جوی ها و فواره ها از این سه حوض تغذیه می شوند .

و) کوشک قاجار یا شترگلوی فتح علی شاهی
سال ساخت آن ۱۲۲۶ ه . ق به دستور فتح علی شاه می باشد . ساختمان شامل بادگیرکه در جلوی بادگیر شاه نشین و قسمت وسط و قبل از حوض محل انجام تشریفات بوده است در فضاهای باز اطراف کوشک اتاق های خدمه قرار دارد که دریچه های منتهی به این اتاق ها به اتفاق حوض که جهت آن به طرف ساختمان است و بادگیر فضای ساختمان را برای تابستان های گرم کاشان دلچسب و خنک می کرده . نقاشی هایی که در سقف قرار دارد ، اصل آن کار صنیع الملک غفاری عموی کمال الملک است که چون بعد از مرگ امیرکبیر تا سال ۵۲ شمسی از باغ حفاظت نشده نقاشی ها در اثر نم و رطوبت و یا عوامل انسانی از بین رفته. بعد ها عکس این نقاشی ها در آلبوم یک جهانگرد فرانسوی پیدا شده که طی چند سال اخیر این نقاشی ها زیر نظر استاد مطیفی فر در حال باز سازی است. قسمت های کم رنگ نقاشی در حاشیه ها و پایین تر از قسمت سقف اصل هستند. موضوع نقاشی ها در قسمت بالای حوض بزم های شاهانه، نقش شکارگاه، اتفاقاتی که در همین باغ افتاده و قصه های قرانی است. دور تا دور ایوان نیز نقش ۱۸ عدد از پسران ارشد فتح علی شاه نقاشی شده که تصویر میرزا ملک شاه از بقیه واضح تر است.
پایین عکس شاه زاده ها شعری است اثر خاوری در مدح فتح علی شاه که خطاط آن اشعار محمد تقی حسینی از خاندان کلهر می باشد. در آخرین مصرع کتیبه ای وجود دارد که تاریخ اتمام تزئینات بنا است که مجموع حروف ابجد بیت آخر ۱۲۲۶ می شود. سیستم شترگلو در این ساختمان نیز اجرا شده است با این تفاوت که قطر لوله بیشتر است در نتیجه آب با فشار کمتری از حفره وسط حوض خارج می شود. ماهی های درون آب ماهی قزل آلا و ماهی قناتی است. که از ماهی های قناتی در گذشته برای درمان یرقان استفاده می شده است. بعد از این بنا درختان ۵۰۰ ساله است که توضیح آن در ابتدا آمد.

ز) حمام ها
۱- حمام سلطنتی که به دستور فتح علی شاه در سال ۱۲۲۶ ه. ق ساخته شده مخصوص استفاده خانواده دربار بوده و هر وقت شاهان قاجار برای تفرج به باغ می آمدند از این حمام استفاده می کردند و حمام کوچک که برای استفاده خدمه بوده و در ایامی از هفته برای عموم مردم استفاده می شده است .

درِ حمام نسبت به کلاه هایی که قدیم استفاده می شده کوتاه است که دلیل آن همان فلسفه احترام به زمین است . قسمت های مختلف حمام شامل : ۱- رختکن ۲- راه فرعی به حمام برای رساندن وسایل به افراد داخل حمام ۳- سربینه ۴- صحن اصلی حمام که صحن اصلی خود شامل : ۱- شاه نشین ۲- حوض آب گرم ۳- حوض آب نیمه گرم ۴- حوض آب سرد که می توان ادعا کرد که سناهای امروزی به تقلید از همین حمام های سنتی ساخته شده است . در صحن اصلی خزینه و اتاق های حجامت نیز قرار دارد . و اما سیستم گرمایش حمام ؛ آب حمام به وسیله تون گرم می شده که تون در وسط خزینه قرار دارد به صورت حفره ای که از پایین به فضای بیرون راه دارد شخصی که به او تون تاپ می گفتند هیزم را زیر تون می ریزد و روشن می کند . روی تون در کف خزینه یک ورقه مسی قرار دارد که دور ورقه را با ملاط محکمی می بستند تا آب به زیر آن نفوذ نکند . وقتی ورقه مسی داغ می شد آب خزینه را تا ۴۰ درجه گرم می کرد . فضای حمام نیز به وسیله کانال های گربه رو که در زیر کف حمام ساخته شده اند و به قسمت تون متصل است گرم می شود . دود تون هم از این قسمت به سقف هدایت می شود . دیواره های حمام از ساروج ساخته می شد که ساروج ملاط محکمی است از آهک ، خاکستر و گیاه لویی که وقتی این ترکیب در جایی نصب می شد رطوبت نمی توانست به پایه ها و دیوار بنا آسیب برساند . روشنایی حمام نیز از طریق حفره هایی که در سقف بود به نام جامگاه تأمین می شد که این سوراخ ها شیشه های مجدی داشتند که دو خاصیت داشت : ۱- نور را حتی درروزهای ابری دو برابر می کرد. ۲- دید را از بالای پشت بام حمام مختل می نمود .
۲- بعد از حمام سلطنتی، حمام صفوی قرار دارد که ساخت آن به سال ۹۰۹ ه ق بر می گردد، که قسمت های آن شبیه حمام سلطنتی است فقط نکته قابل توجه آن وجود ۷ کاشی قدیمی در قسمت خزانه است که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد.

مجله اینترنتی گردشگری سپاهان

بصیرت جعفری

درباره رضا.خ

مشاهده بیشتر

مسجد شیخ لطف الله

تورهای گردشگری از مساجد تاریخی و معماری مراکز مذهبی اصفهان

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان گفت: گردشگران و مسافران …