مسجد جامع اصفهان یا مسجد عتیق در سی و ششمین نشست اجلاس یونسکو در سال ۲۰۱۲ به شماره ۱۳۹۷ در میراث جهانی و نیز در ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰ به شماره ثبت ۹۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. ساخت مسجد جامع نصف جهان به قرن‌های نخست هجری و به زمان عباسیان برمی‌گردد که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح گردیده است.مسجد جامع یا مسجد جمعه یا مسجد جامع عتیق یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است که به گفته کارشناسان سبک معماری این مسجد به شیوه رازی است.
از جمله قسمت‌های مختلف این مسجد می توان به صحن چهار ایوانی، شبستان‌ها، مدرسه مظفری، صفه‌های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، محراب اُلجایتو، چهار ایوان معروف اشاره کرد.
تعمیراتی که بر روی این بنا صورت گرفته مربوط به دوره‌های بعد از آن به ویژه صفویه است.
کارشناسان این حوزه با کشف یک‌پا ستون ازجمله تزئینات دوره ساسانیان در منطقه شمالی مسجد، دیرینه این بنا را به زمان قبل از اسلام می‌برند، ازاین‌رو درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف‌نظرهایی در میان باستان شناسان وجود دارد.
ایوان‌های مسجد جامع
این مسجد چهار ایوان دارد و از آنجاکه ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود دارد یکی از بهترین آثار مشهور معماری در دنیای امروزی است، چهار ایوان این مسجد به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق خوانده شده که با تزئینات مقرنس‌سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را به نمایش گذاشته است.
شبستان کوچکی در شمال ایوان قرار دارد که زیباترین محراب گچ‌بری مسجد را به خود اختصاص داده است، این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.
بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی ۷۱۰ هجری قمری به چشم می‌خورد.
مرمت مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان طی زمان‌های متعدد به سبب آتش‌سوزی، جنگ‌های گوناگون و آشوب در دوره‌های مختلف آسیب فراوان دیده و سپس بازسازی و مرمت‌شده است.
به‌احتمال‌زیاد مسجد جامع اصفهان قبل از آمدن اعراب به این شهر مرکز مذهبی مهمی برای این شهر به شمار می‌رفته و به‌صورت یکی از آتشکده‌های این شهر کاربرد ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است.
به گفته برخی از باستان شناسان، مسجد جامع اصفهان بر روی ابنیه‌ای مربوط به اواخر دوره ساسانی برپا شد.
مسجد جامع اصفهان را می‌توان از جمله معدودمساجدی دانست که شامل چندین محراب است که یکی از مشهورترین محراب‌های این مسجد محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن و در شبستانی که به‌وسیله الجایتو بنا شده می‌توان دانست که این محراب شاهکاری از تزئینات گچ‌بری، گل و بته است.
