نوسازی و بهسازی
تاریخچه حمام در ایران
شاید کمتر کسی بداند که ایرانی‌ها بیشتر از ۳ هزارسال پیش توی شهرهایشان حمام عمومی داشته‌اند و احتمالاً اولین حمام تاریخ را جمشید پادشاه پیشدادی ایران ساخته است.
ناخودآگاه یک مسیر منطقی را طی کنی؛ بعد از سر در حمام، یک راهرو افراد را به فضای سربینه میبرد که از نظر دما خیلی نزدیک به فضای بیرون بود. بعد یک راهرو قرار داشت که هوایش کمی گرمتر از سربینه بود و در آخر گرمخانه بود که از تمام فضاهای دیگر گرمتر بود.
شست‌وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی‌ها-غسل کردن یکی از شرط‌های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌کنند بلکه باستان‌شناس‌ها، بعد از کلی جست‌وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام‌های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.
غسل کردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت‌های مختلف به مسلمان‌ها سفارش شده، به همین خاطر بعد از اسلام، شاهان ایرانی و البته آدم‌های خیر، شهرهای ایرانی را پر کردند از حمام‌های عمومی تا جایی که در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی ۱۵۲ حمام عمومی ساخته شد.
حمام در فرهنگ ایران زمین
کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از زیباییهای از ویژگی حمامها می‌باشد. از دیگر نکات فنی و هنری حمام می‌توان از چگونگی شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد نام برد.
زمان استفاده از حمامها در قدیم
سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته‌ای یک بار به منظور نظافت به حمام می‌رفتند. این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می‌گرفتند
مصالح حمام
سنگ مرمر: ستون‌های حمام و کفبوش و لبه حوضها
کاشی: ازاره ها, حوضها وسکوها
اجر: دیواره حمام و سقف
سنگ لاشه: بایه های حمام
تنبوشه: لوله‌های سفالی مخصوص سیستم آبرسانی حمام
ساروج: خزینه, تزیئنات سقف حمام, بوشش داخلی حوضها (ترکیب ساروج: آهک, خاک رس, خاکستر, لوئی نی مرداب,
سفیده تخم مرغ یا شیر که این دو ماده پروتوئینی باعث چسبندگی می‌شود.
استاد معمارهای ایرانی، حمام‌های قدیمی را اکثراً پایین‌تر از سطح زمین می‌ساختند. برای این کارشان هم ۲ دلیل داشتند؛ یکی اینکه گرما و حرارت حمام به راحتی از راه دیوارها منتقل نشود و دوم اینکه دسترسی به آب قنات در سطحی پایین‌تر از سطح زمین راحت‌تر بود.
یک فضای گنبدی شکل نیمه تاریک پر از بخار به علاوه داستانی که توی آن، اولین حمام را جن‌ها برای حضرت سلیمان می‌سازند، زهره خیلی‌ها را آب می‌کرد و خیلی‌ها بودند که از ترس اجنه پا به حمام نمی‌گذاشتند. نمونه‌اش همین مظفرالدین‌شاه، پنجمین شاه قدر قدرت قاجار خودمان که هر وقت هوس حمام رفتن و آب تنی به سرش می‌زد، امیر بهادر وزیر جنگش را به حمام می‌فرستاد تا آنجا را از وجود اجنه پاک کند.
این دایره پر از نور و ترنج تزئینی دورش در بیشتر قسمت‌های حمام تکرار شده تا روشنایی و نور حمام را تأمین کند. وقتی توی قرن دهم – یازدهم زندگی کنی و هنوز برق اختراع نشده باشد و از طرفی توی یک فضای مرطوب مثل حمام نتوانی از فانوس استفاده کنی، روشنایی بنایت تنها از همین نورگیرها به دست می‌آید. حمامها از پیش از اذان باز می‌شدند تا دم دم‌های غروب که می‌شد از روشنایی خورشید استفاده کرد. البته نور خورشید باعث ضدعفونی کردن فضای حمام هم می‌شده.
این فضای ترسناک و رمزآلود، نه زندان سلیمان است و نه دخمه شاپور. آن وقت‌ها که خبری از استخر نبود، بعضی از حمامها، کنار گرمخانه‌‌شان یک خزینه آب سرد بزرگ و عمیق داشتند به اسم «چاله حوض». این چاله حوضها، مثل همین چاله حوض حمام شاهزاده اصفهان، وقتی پر از آب می‌شدند، جان می‌‌دادند برای شنا و آب تنی.
فضاهای خوش‌فرمی که توی عکس دور تا دور حوض می‌بینید، یک جور جاکفشی هستند؛ جاکفشی‌های زیبایی که موقع بالا رفتن از سکوهای سربینه، باید کفش‌هایتان را جفت می‌کردید و می‌گذاشتید آنجا. حوضها هم مثل همه اجزای حمام، حساب و کتاب داشتند. حوض حمام باید حداقل به اندازه حجم آب کر جا می‌گرفت تا آب داخل آن حتماً از نظر شرعی پاک باشد.
آهکی که با شیره خرما و انگور قاتی شده به این راحتی‌ها سفت نمی‌شود. معمار خوش سلیقه حمام سلطان میراحمد کاشان این خصوصیت آهک و سربینه و گرمخانه حمام را پر از ساقه‌ها، گیاهان مارپیچ و حیوانات آهکی کرده. ملات آهک یا همان ساروج، بهترین و مقاوم‌ترین مصالح برای روکش کردن دیوارها و سطوح جاهای مرطوبی مثل حمام بود.
حتی اگر لای آن ۲ لنگه در چوبی باز بود، باز هم نمی‌توانستید حدس بزنید آن پشت چه خبر است. وقتی سر در حمام‌های قدیمی با مجموعه زیبای پشتشان مقایسه می‌شوند، کوچک و جمع‌وجور به نظر می‌رسند. پشت این سردر یک هشتی قرار دارد، از آنجا هم یک راهرو پیچ و خم‌دار تا سربینه راه است. راهروی پیچ و خم‌دار نمی‌گذارد داخل حمام از بیرون دیده شود و از خارج شدن هوای گرم هم جلوگیری می‌کند.
اینجا سقف حمام است. این‌ها همان نورگیرهایی هستند که روشنایی حمام را تأمین می‌کنند. بعضی از این گنبدهای پر از شیشه که به آنها «جام خانه» می‌گویند، طوری ساخته می‌شدند که قابل جابه‌جا شدن باشند. تا وقتی گرمای حمام بیش از حد تحمل شد، آنها را کنار بکشند و با تخلیه بخار و گرما دمای حمام تنظیم شود.
آن قدیم‌ها کمتر پیش می‌آمد که کسی به خاطر حمام رفتن و هوا به هوا شدن سرما بخورد؛ فضای پر از تزئینات سربینه دمایی نزدیک به بیرون حمام داشت و باعث می‌شد تا شما هنگام خارج شدن از حمام، با تغییر دمای ناگهانی روبه‌رو نشوید و سرما نخورید. سربینه، محل به نمایش گذاشتن هنر معمار حمام بود. آنها زیباترین و پرزحمت‌ترین تزئینات را در سربینه به کار می‌بردند. در واقع اینجا یک رختکن مجلل بوده.
با همان لنگ دور کمر می‌شد از یکی، دو پله سکوهای سنگی بالا بروی یک گوشه لم بدهی و در حالی که روبه‌رویت در وسط حوض آب، فواره بالا می‌رود با فالوده، چای و قلیان از خودت پذیرایی کنی. نه اینجا قهوه‌خانه نیست؛ اینجا سربینه حمام است. سربینه یا به عبارتی بینه، مهم‌ترین قسمت حمام و در مسیر ورود، اولین عضو اصلی است که در اصل رختکن حمام بوده، اما نمی‌دانم چرا این آقایان دارند اینجا خودشان را می‌شویند.
اینجا سربینه کوچک حمام سلطان میراحمد است اما توی یک حمام بزرگ و مفصل چه احتیاجی به حمام کوچک بوده؟ این حمام با یک ورودی جدا و مستقل از ورودی اصلی، مخصوص استفاده خانم‌ها بود. بعضی وقت‌ها هم اقلیت‌های مذهبی از این جور جاها استفاده می‌کردند و بعضی از این حمامها کوچک، با تزئینات مجلل و در قرق از ما بهتران بود.
این کانال‌های باریک زیرزمینی، اسمشان به این خاطر گربه‌رو است که به اندازه یک گربه عرض دارند وگرنه هیچ ربطی به گربه یا هر جک و جانور دیگری ندارند. وقتی آتشدان حمام روشن می‌شد گربه‌روها که از محل گرم کردن آب حمام (تون) شروع می‌شدند و تمام کف حمام را طی می‌کردند، پر از دود و هوای گرم می‌شدند. به این روش، حمام گرم می‌شد. از طرفی، چون این کانال‌ها بین کف حمام و زمین فاصله می‌انداختند، نمی‌گذاشتند نم به دیوارهای حمام نفوذ کند.
حمام علیقلی آقا
حمام علیقلی آقا اصفهان یا همان موزه حمام علیقلی آقا که حمامی در اصفهان بوده در دوره حاضر تغییر کاربری داده و تبدیل به موزه مردم شناسی شده است این بنا در منطقه یک، خیابان بیدآبادی، محله علیقلی آقا واقع شده است. مجموعه تاریخی علی قلی آقا از اثرات هنری معماری و شهر سازی دوران پر عظمت صفویه است که در محله بید آباد اصفهان واقع گردیده و شامل بازار و چهار سوق، مسجد، مکتب خانه، حمام، زور خانه و کاروانسرا و دکاکین کسبه مختلف بوده که متاسفانه به مرور زمان قسمت‌هایی از این مجموعه تخریب و بجای آن بناهای جدید احداث گردیده است.
حمام علیقلی آقا اصفهان به وسیله علیقلی آقا از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در مجموعه‌ای که خود، بانی آن بوده، به سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخته شده است. این حمام از نوع معماری سبک اصفهان در اواخر عصر صفوی است. بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای چال حوض است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم خانه تشکیل یافته است، به طوری که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می‌توانستند از آن استفاده نمایند.
استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می‌کردند. البته در بعضی دوره‌ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می‌کردند و اجازه ورود را تا زمانیکه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی‌دادند.
مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می‌شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله‌هایی که در کف وجود دارد هدایت می‌کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمت‌ها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب از کمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می‌کردند.
در چند جای حمام در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می‌شود که سطح آنها آجدار و دارای برجستگی‌های ملایمی است. تعجب نکنید اگر بگوئیم که از این سنگها برای ماساژ دادن استفاده می‌کردند. این سنگها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه‌ها طراحی شده‌اند و از حفره بالای آنها آب گرم بر سطح آجدار جاری می‌شد ونقش یک ماساژور را بازی می‌کردند.
آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه‌ها و فواره‌ها، به گردش در می‌آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله‌ها را شیب دار طراحی کرده‌اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره‌ها و جوی‌های آب است که تقریباً همه جا دیده می‌شوند. این فواره‌ها باعثم یشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده‌اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه‌های روزمره بشویند.
یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه‌هایی تأمین می‌شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه‌ها شیشه‌های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه‌ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می‌کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده‌اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه‌ها از یک طرف نور را عبور می‌دهند و کسی که در پشت بام باشد نمی‌تواند داخل حمام را ببیند.
مشخصات موزه حمام علیقلی آقا اصفهان:
ورودی حمام بزرگ یک فضای هشت ضلعی بوده که به هشتی مشهور است و پس از عبور از دو راهروی عمود بر هم به بینه (رخت کن) متصل می‌گردد بینه یک هشت ضلعی کامل بزرگ است. پوشش طاق و گنبد آن بر روی هشت ستون سنگی قرار گرفته است. برای تأمین روشنائی بینه نورگیرهای شیشه داری بنام جام گاه در سقف تعبیه گردیده است. ازاره های بینه به فاصله ۱۴۰ سانتیمتردارای کاشیکاری هفت رنگ با نقوش گل و بوته و برگ و اسلیمی بوده و قسمت بالایی تزئینات آهک بری سفیدرنگ به زمینه مشکی مربوط به دوران صفویه ونقاشی با موضوعات متنوع مربوط به دوران قاجار است. سربینه با راهرو موربی به گرمخانه متصل می‌گردد. در ضلع دیگر این راهرو لنگ شوی خانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته است. گرمخانه حمام فضای تقریباً مستطیل شکلی است که بر روی هشت ستون سنگی و دیوارهای جانبی قرارگرفته، کف گرمخانه با سنگ‌های مرغوب مرمرین پوشیده شده است که زنبورک‌هایی در زیرداشته، از طریق تون هوای گرم به داخل زنبورک وارد شده و باعث گرم شدن کف می‌گردیده است. دور تا دور دیوار گرم خانه تا ارتفاع ۱۴۶ سانتیمتر با تزئینات کاشیکاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی مزین شده است. خزینه حمام در کنار گرمخانه قرار گرفته و از طریق پله‌هایی کوتاه بدان می‌رسند. در طرفین خزینه نیز دو محل استحمام اختصاصی طراحی شده که به شاه نشین مشهور است. در ضلع جنوبی گرمخانه ساختمان چهارحوض و در طرفین آن نیم هشتی‌های زیبایی (شاه نشین های غربی و شرقی) قرار دارد. ابعاد تقریبی استخر ۵*۱۳ متر با عمق ۲۵/۱ است. کف محوطه باسنگ فرش شده و ازاره دیوار آن تا ارتفاع ۱۶۸ سانتیمتر دارای کاشیکاری هفت رنگ با طرح‌هایی نظیر درخت سرو و شکوفه، ترکیب بندی‌هایی با نقوش درختان میوه و گل و بوته و اسلیمی است. بر روی یکی از جرزهای مشرف به گرمخانه یک تابلو کاشی تصویر مردی ایستاده با لباس و عمامه و عصا بدست مربوط به دوران صفویه که احتمالاً تصویربانی حمام یعنی علی قلی آقا می‌باشد را نشان می‌دهد. حمام کوچک ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد. با این تفاوت که در مقیاس کوچکتری اجرا گردیده است. آب مورد استفاده در حمام از چاه گاو تأمین می‌شده که بوسیله گاو در فضایی به نام گاورو واقع در ضلع غربی بنا بیرون کشیده و به مخزنی واقع در پشت بام انتقال داده می‌شد و از آنجا با تنبوشه های سفالین به خزینه‌ها و آب نماها و چهارحوض هدایت می‌گردید. ازدیگر بخشهای حمام سیستم گرمایش آن شامل تون (آتشدان)، انبار سوخت، تیان (ظرف مخصوص گرم کردن آب) و گودال جمع آوری خاکستر می‌باشد که در ضلع غربی بنا واقع شده و همچنین دودکش‌ها و کانال‌های انتقال گرما به زیر حمام است. سیستم دفع فاضلاب به روش گنداب بوده. بدین ترتیب که فاضلاب از طریق کف شوی های دو محل گرمخانه و بینه به کانالی هدایت گردیده و سرانجام در محوطه بزرگی در پشت حمام سرازیر شده در آن محل پس از خشک شدن به خارج شهر حمل می‌گردید.
این بنا با وسعت ۹۸۳ مترمربع اکنون به عنوان موزه مزدم شناسی در معرض دید عموم گردشگران قرار گرفته است.
گرمابه تاریخی رهنان
گرمابه تاریخی رهنان در منطقه ۱۱ شهرداری اصفهان و در محله‌ای به همین نام واقع شده است.
این بنا توسط یکی از رجال سلسله زندیه به نام حاج آقا محمد رنانی ساخته شده است، به دستور ایشان این مجموعه و شاهکار بی نظیر، در میان ۴ محله قدیمی رهنان و در کنار بازارچه و مسجد ذوقبلتین بنا شده است.
گرمابه رهنان، با ۱۴۶۷ متر مربع مساحت شامل ۲ حمام بزرگ و کوچک برای استفاده جداگانه اما همزمان زنان و مردان است، از این رو به «حمام دو قلو» معروف است. برخلاف سایر بینه‌های حمام‌های تاریخی که سکوها در اطراف آن قرار دارند، در حمام تاریخی رهنان سکوی تعویض لباس در میانه بینه بزرگ واقع شده و راهروها در اطراف هستند و تنها حمام با پلان شبستانی در ایران می‌باشد. بینه بزرگ و زیبای این حمام دارای پوششی گنبدی است که ۱۶ ستون سنگی و آجری، بار پوشش طاق را تحمل می‌کند و به نشانه کثرت یا تکرار تصویر آن ستون‌ها در آب حوض‌های سکوی میانی، به «حمام چهلستون» نیز معروف است. دورتادور دیوارهای بینه حمام بزرگ با تزئینات آهک و گچ بری پوشیده شده است، نقوش آن طرح‌های اسلیمی و هندسی است که در آن سه رنگ سفید، سیاه و قرمز بکار رفته است.
گرم‌ترین نقطه حمام، گرم خانه بزرگ آن می‌باشد که در آن دو شاه نشین وجود داشته است.
حمام دردشت
حمام دردشت، معروف به حمام بازارچه که از جمله ساخته‌های آقا نور است، در زمان شاه عباس وشاه صفی بنا شده است.
این حمام نیز کاشیکاری هفت رنگ یا نقوش گل و بوته واسلیمی دارد.
سر بینه آن هشت ضلعی است با پوشش طلاق وگنبد که در رأس گنبدها نورگیرهای شیشه دار تعبیه شده است. این حمام در کنار بازارچه وکاروانسرایی به همین نام یک مجموعه تاریخی پدید آورده است.
آب مصرفی آن از چاه تأمین می‌گردید و کمی پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده بود و از نظر اکسیژن وبهداشت کمبود نداشت.
حمام خسروآغا
حمام خسروآغا از بناهای ارزشمند دوره شاه سلیمان صفوی است که به دست شخصی به نام خسروآغا بنا گردید.
با استناد به کتیبه سنگاب بینه حمام که بر روی آن عبارت (تاریخ غره محرم الحرام ۱۱۱۰) حک شده است، می‌توان پی به تاریخ احداث بنا برد. این حمام از سمت جنوب به میدان چهارحوض، از سمت شرق به بازار مسگرها و میدان امام (ره)، از سمت غرب با تالار تیموری، کاخ چهلستون و درواز ه دولت ارتباط دارد. حمام خسروآغا پس از احداث وقف گردید و با استناد به متون گذشته درآمد حاصل از این حمام به جهت استنساخ کتاب مقرر شده بود.
