مجموعه کاخ نیاوران از کاخ‌های تاریخی تهران است که در دوران قاجار در شمال تهران ساخته شد و همه روزه تعداد زیادی گردشگر ایرانی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.
برخی از بناهای کاخ نیاوران در زمان محمدرضا پهلوی به سبکی مدرن جهت سکونت او و خانواده‌اش ساخته شد.
در ابتدا این کاخ بناهایی ییلاقی برای پادشاهان قاجار بوده اما بعدها برخی از بناهای کوچک باغ نیاوران تخریب شد و کاخ نیاوران در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و تا واپسین ساعات خروج خانواده پهلوی از کشور محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بود.
نشانی: تهران، میدان شهید باهنر (نیاوران)، مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران
بازدید از کاخ موزه‌های تهران یکی از جذاب‌ترین بخش‌های تور ایرانگردی و تهرانگردی بوده و تمامی گردشگران داخلی و خارجی که قصد سفر به تهران را دارند حتما در برنامه‌های خود بازدید از این موزه‌ها و جاذبه‌های گردشگری شاخص تهران، که ارزش تاریخی فرهنگی بسیاری دارند را در برنامه‌های گردشگری خود قرار می‌دهند.
مجموعه نیاوران
مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود ۱۱ هکتار در شمال تهران، در میدان شهید باهنر (میدان نیاوران) قرار دارد که از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار است.
تاریخچه باغ
بناهای مجموعه کاخ نیاوران متعلق به دوره‌های قاجار و پهلوی است. ابتدا شاهان قاجار کاخ نیاوران را مکان خوش آب و هوا جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی‌شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می‌دهد تا در منطقه‌ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. در کنار روستایی که «گُرده‌وی» یا «گُرده‌به» خوانده می‌شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلی‌شاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی‌آوران» نامیدند که بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد. محمدشاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده‌ای بنا کرد و به دنبال او ناصرالدین شاه «کاخ صاحبقرانیه» را در باغ نیاوران ساخت. آخرین بنایی که در دوران قاجار در باغ نیاوران ساخته شد، مشهور به کوشک احمدشاهی است.
در زمان حکومت پهلوی دوم، برخی از بناهای کوچک باغ نیاوران تخریب و کاخ نیاوران با سبکی مدرن جهت سکونت وی و خانواده‌اش ساخته شد.
کنون محوطه کاخ شامل کاخ اختصاصی نیاوران و موزه‌ی پارچه و لباس‌های سلطنتی، کاخ صاحبقرانیه و موزه‌ی حوضخانه، کوشک احمدشاهی، موزه‌ی جهان‌نما، کتابخانه اختصاصی، موزه‌ی خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران و باغ کتیبه‌ها است.
کاخ اختصاصی نیاوران
در گوشه‌ی شمال شرقی باغ نیاوران، بنای کاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹۰۰۰ متر مربع در دو طبقه و یک نیم طبقه قرار دارد.
در زمان فتحعلی شاه قاجار کاخ کوچک‌تری در محل فعلی کاخ نیاوران قرار داشت که در زمان محمدرضا پهلوی تخریب و کاخ نیاوران به جای آن ساخته شد.
عملیات احداث این بنا به دستور محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی، با طرحی ایرانی آغاز شد. معمار طراح کاخ مهندس «محسن فروغی» و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا «شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران» و سازنده بنا «شرکت ماپ» بوده است.
در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی سلطنتی و اقامت میهمانان عالی رتبه دربار طراحی کردند، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییراتی در کاربری به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده او اختصاص یافت.
احداث این کاخ در نهایت با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی به اتمام رسید و در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و تا واپسین ساعات خروج خانواده پهلوی از کشور محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بود.
طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فن‌آوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است که گچ‌بری توسط استاد عبداللهی، آینه‌کاری توسط استاد علی‌اصغر و کاشی‌کاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظمپور و ایلیا انجام شده است. کف بنا از جنس سنگ گرانیت سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.
طبقه همکف این بنا شامل سرسرای بزرگی است که کلیه اتاق‌ها در اطراف آن شکل گرفته‌اند، از آن جمله می‌توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد.
در نیم طبقه‌ی این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا و اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد.
در طبقه سوم اتاق خواب و استراحتگاه نیمروزی محمدرضا پهلوی، اتاق آرایش و لباس فرح دیبا و همچنین اتاق‌های فرزندان شاه و ندیمه‌هایشان قرار دارد.
در انتهای مسیر بازدید اتاقی در راه پله‌ها قرار دارد که لباس‌های رسمی و نظامی و مدال‌ها و نشان‌های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می‌شود.
مجموعه‌ای نفیس از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، ظروف چینی کارخانجات سور و رزنتال و اشیاء تزیینی و همچنین مجموعه فرش‌های نفیس ایرانی، از جمله فرش مشاهیر، زینت بخش این فضاها است.
کاخ اختصاصی نیاوران در دی ماه ۱۳۸۲ با هدف مرمت و بهسازی تعطیل شد و مدت ۶ سال عملیات مرمت شامل نقاشی بنا، مرمت گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌ها، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستم‌های برق و کابل‌ها، تعمیر پوشش بام و عایق کاری و راه‌اندازی مجدد سقف متحرک، آسانسور، تعمیر سنگ‌فرش و پارکت کف فضاهای مختلف، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته) با حفظ اصالت بنا انجام شد.
مرمت مبلمان، پرده‌ها و دیوارکوب‌های پارچه‌ای و مرمت تعداد زیادی از اشیا با رعایت اصول مرمتی و مطالعات کارشناسی در خصوص آثار از دیگر اقدامات انجام گرفته است.
پس از ۶ سال تلاش و فعالیت برای حفظ میراث ملی، کاخ اختصاصی نیاوران مجددا جهت بازدید عموم علاقمندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی در اسفند ۱۳۸۸ بازگشایی شد.
فرش مشاهیر
فرش مشاهیر یکی از زیباترین و ماندگارترین فرش‌های جهان است که با ۱۰۹ تن از پادشاهان ایران، ۵۶ تن از مشاهیر جهان و ۱۶ تصویر از حجاری‌های مربوط به دوره‌ی ساسانی و هخامنشی طراحی شده است.
مساحت این فرش ۱۸ متر مربع است و در تاریخ ۱۲۹۹ خورشیدی توسط حسن خان شاهرخی، طراحی و به دست استاد علی کرمانی بافته شده است. حاشیه‌ی این فرش اقتباس از کتاب «عجم» تالیف فرصت‌الدوله شیرازی است، و همچنین در متن فرش هم نمونه‌هایی از این کتاب سود برده شده و نام افراد هم در کنار آن قید شده است. در قسمت تحتانی متن فرش هم عکسی از شاه قاجار احمد شاه نقش بسته است.
این فرش هم اکنون در کاخ اختصاصی نیاوران در معرض نمایش عموم قرار دارد.
متن فرش به دو دسته تقسیم شده است؛
در متن وسط که به صورت بیضی است؛ بعضی از مشاهیر طراحی شده‌اند؛ اما در فضای وسط فرش کمتر جنبه‌ای از تاج و تخت سلطنتی دیده می‌شود؛ و طراح فضای حاکم بر وسط فرش را شاعرانه و با نقوش گیاهی طراحی کرده است.
در متن اطراف بیضی هم نقوش سلاطین و شاهان را مشاهده می‌کنیم که کاملا فضای سلطنتی است؛ و این موضوع از نحوه‌ی نشستن، طراحی لباس، تاج‌های سلطنتی که بر سر دارند، و سایر موارد کاملا مشخص است.
در طراحی این فرش پرسپکتیو کاملا رعایت شده و طراحی اندام‌ها و فیگورها با مهارت تمام صورت گرفته است. در طراحی قسمت بالای فرش از ستون‌های دوره‌ی هخامنشی استفاده شده است؛ ضمن اینکه تخت‌های پادشاهی هم طراحی شده که گویا پادشاهان بزرگ‌تر و مسن‌تر در آن قسمت بر تخت نشسته‌اند.
در حاشیه‌ی فرش هم برخی از حجاری‌های هخامنشی و ساسانی را شاهد هستیم که عناوین اصلی آن عبارتند از:
- پیروزی شاپور یکم بر والرین: مربوط به دوره‌ی ساسانی (نیمه‌ی دوم سده‌ی سوم میلادی) و بیشاپور است.
- حمله‌ی شیر به گاو: تخت جمشید (دوره‌ی هخامنشی) یکی از معروف‌ترین نقش‌های تخت جمشید است.
- اردشیر بابکان در حال گرفتن حلقه‌ی شاهی از اهورا مزدا: الگوی اصلی این طرح تصویری است که فرصت‌الدوله‌ی شیرازی از نقش رستم کشیده است.
- مهار شیر توسط قهرمان پارسی: دوره‌ی ساسانی(کاخ تچر، تخت جمشید) این نقش کاملا نقشی نمادین است.
- موجود بالدار: هخامنشی (پاسارگاد) در این‌جا موجودی چهار بال مشاهده می‌شود که در نقش اصلی و در پاسارگاد، تاجی بر سر دارد که مصری است؛ ولی در فرش تاج طراحی نشده است.
- گاو بالدار با سر انسان: خورس آباد (دوره‌ی سارگون دوم) این نقش برگرفته از دروازه‌های کاخ‌های آشوری است.
- نبرد پهلوان با گریفین: هخامنشی (تخت جمشید، کاخ صد ستون) پادشاهی را نشان می‌دهد که در حال نبرد با حیوان ترکیبی از شیر و عقاب است.
- بهرام یکم در حال گرفتن حلقه‌ی شاهی از اهورا مزدا: ساسانی (بیشابور) تصویری از شاه و اطرافیانش که در سه ردیف بر سنگ حجاری شده‌اند.
- پیروزی شاپور یکم: ساسانی (دارابگرد فارس) این تصویر پیروزی شاپور یکم ساسانی بر رومیان را نشان می‌دهد که سوار بر اسب است
موزه پارچه و لباس‌های سلطنتی
در ضلع شمالی کاخ نیاوران تالاری به وسعت ۳۵۰ متر مربع به قرینه تالار پذیرایی در ضلع جنوب واقع شده که در دوره پهلوی برای پذیرایی مهمانان دربار احداث گردیده بود.
کمی پیش از انقلاب اسلامی تغییر دکوراسیون و تجهیز آن در حال اجرا بود که با پیروزی انقلاب پروژه متوقف می‌گردد، چرا که مبلمان و اشیاء تزئینی خریداری شده تالار از جمله میزهای پذیرایی و جارهای کریستال در زمان بازگشایی تالار به عنوان موزه برای اولین بار در معرض نمایش قرار گرفت.
از مهمانی‌های برگزار شده در این تالار می‌توان به مهمانی شب سال نو میلادی ۱۹۷۸ (۱۳۵۶ هجری شمسی) با حضور «جیمی کارتر» رئیس جمهور اسبق آمریکا اشاره کرد.
به دلیل وجود آبنمایی زیبا روبروی تالار و رنگ آبی دیوارها و پرده‌ها، نام «تالار آبی» به آن اطلاق می‌شد، تا اینکه به مناسبت روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۱ «موزه پارچه و لباس‌های سلطنتی» در این تالار افتتاح شد.
هدف از ایجاد این موزه در محل تالار آبی حجم قابل توجهی از آثار نفیس بافته، پارچه و لباس‌های دوره پهلوی بود که با ارزش هنری قابلیت نمایش داشته لیکن به دلیل فقدان فضای نمایشی کافی در چیدمان اصلی کاخ، تاکنون در معرض بازدید عموم نبوده و در مخزن کاخ اختصاصی نگهداری می‌شده است، همچنین تالار آبی با وسعتی مناسب در کاخ نیاوران می‌توانست بهترین فضا برای نمایش و معرفی آثار مخزن کاخ اختصاصی باشد، بدون اینکه در چیدمان اصلی کاخ تغییری ایجاد شود.
از جمله اقدامات انجام شده جهت افتتاح موزه پارچه و لباس‌های سلطنتی می‌توان به انتخاب، آماده‌سازی و انجام عملیات حفاظت و مرمتی روی آثار، آماده سازی فضای نمایشی، چیدمان آثار، ایجاد مسیر بازدید و در نهایت تحقیق و پژوهش روی تکنیک‌های بافت و دوخت پارچه برای معرفی هرچه بهتر اشیاء اشاره کرد.
ارتفاع تالار، تزئینات گچ‌بری سقف و دیوارها و لوسترهای کریستال بسیار ارزشمند تالار چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می کند و آثار در معرض نمایش، زیبایی این فضا را دو چندان کرده است.
از آثار شاخص این فضا می توان به دو عدد گوبلن بافت کشور فرانسه مربوط به قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی اشاره کرد که دیوارهای ضلع جنوبی تالار را مزین کرده است.
پارچه‌های نفیس اهدایی کشورهای مختلف آسیایی و اروپایی یا تولید شده کارگاه‌های پارچه‌بافی ایران از قبیل زربافت، ساتن و ابریشم و همچنین سوزن‌دوزی‌های مناطق مختلف و حاصل دسترنج هنرمندانی چون مهتاب نوروزی (فوت: ۲۴ تیر ۹۱) از صنایع دستی آن دوره است که در معرض نمایش قرار گرفته است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا خاقانی
