کعبه زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله‌داری در محوطهٔ نقش رستم یادمان‌هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را نیز در قلب خود جای داده، این بنا امروزه بخشی از محوطهٔ نقش رستم سرپا ایستاده است.
کعبه زرتشت حدود ۵۲۰ قبل از میلاد، یعنى تقریباً همزمان با شروع ساخت تخت جمشید، بنا شده است. این را شباهت معمارى سازه و طرز چفت و بست شدن سنگ ها نشان مى دهد.
کعبه زرتشت، در عین منحصر به فرد بودنش، نمونه هاى مشابهى در دیگر نقاط فارس دارد؛ بنایى در پاسارگاد که به زندان سلیمان و آرامگاه کمبوجیه نیز مشهور شده، پیش از کعبه زرتشت یعنى همزمان با ساخت کاخ هاى پاسارگاد (حدود ۵۴۰ قبل از میلاد) ساخته شده اما تنها یک جبهه از دیوارهایش سرپا ایستاده است. درى همانند در اتاقک کعبه زرتشت، جلوى آرامگاه اردشیر سوم در تخت جمشید کشف شده که نشان مى دهد رو به روى آرامگاه هاى شاهان در تخت جمشید نیز احتمالاً چنین سازه اى وجود داشته است.
درباره اینکه در زمان هخامنشیان به این بنا چه مى گفتند، اطلاعى در دست نیست. اما از روى کتیبه جبهه شرقى بنا که متعلق به دوره ساسانى مى گفته اند، در قرن چهاردهم میلادى است، روشن مى شود که در آن دوره به آن که «بن خانک» می گفتند، موجى از شناسایى و نامگذارى ویرانه هاى ایران قدیم آغاز شد، همانند دیگر موارد که براى نام گذارى ویرانه ها از شخصیت هاى قرآنى و شاهنامه اى استفاده مى کردند، اینجا را نیز به زرتشت نسبت دادند و نامش را کعبه زرتشت گذاشتند.
بست‌های دم چلچله‌ای بیشتر به دورهٔ داریوش بزرگ و خشایارشا تعلق دارند و شیوهٔ همترازسازی سنگ‌ها مربوط به ساخت‌های آغازین تخت‌جمشید است.
- در و درگاه ورودی بنا، همانند در و درگاه ورودی آرامگاه‌های شاهان هخامنشی است که همهٔ آن‌ها از طرح آرامگاه داریوش بزرگ استفاده کرده‌اند.
- طرز چیدن سنگ‌ها که بدون ملاط و بی‌نظم است، نخستین قسمت‌های سکوی تخت جمشید را که در زمان داریوش بزرگ ساخته شده، به یاد می‌آورد و به ویژه سنگ‌نبشته پی‌بنای دیوار جنوبی تخت جمشید تقریباً به اندازهٔ سنگ‌هایی است که بر سقف کعبهٔ زرتشت نهاده‌اند.
نخستین تصاویر مصور از این بنا در قرن هفدهم توسط جهانگردان اروپایی از جمله ژان شاردن، انگلبرت کمپفر و کرنلیوس د برین در سفرنامه‌هایشان آمده بود اما شرح علمی و گزارش‌های حفاری بنا، نخستین بار توسط اریک فریدریش اشمیت انجام شد که با عکس و نقشه‌های ترسیمی، همراه بود. محوطهٔ نقش رستم همراه با بنای کعبه زرتشت برای نخستین بار، در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ خورشیدی) توسط ارنست هرتسفلد بررسی و کاوش شد.
همچنین، این محوطه در چندین فصل در بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت و آثار مهمی چون نسخهٔ پارسی میانه کتیبه بزرگ شاپور یکم که بر دیوارهٔ بنا نوشته شده بود، پیدا شدند.
کاربرد کعبه زرتشت
درباره کاربرد اتاقک کعبه زرتشت، دیدگاه‌ها و تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است و نمی‌توان هیچ‌کدام از آن‌ها را به قطعیت پذیرفت؛ چنان‌که برخی این برج را آتشگاه و آتشکده می‌دانند و معتقدند این بنا، مکان روشن کردن آتش مقدس و محلی برای عبادت بوده است اما عده‌ای دیگر با رد آتشگاه بودن آن، این بنا را به دلیل شباهتش به آرامگاه کورش بزرگ و برخی از آرامگاه‌های لیکیه و کاریا، آرامگاه یکی از شاهان یا بزرگان هخامنشی می‌دانند و برخی دیگر از ایران‌شناسان، این اتاقک سنگی را بنایی برای نگهداری اسناد و کتاب‌های مقدس دانسته‌اند اما اتاقک کوچک کعبه زرتشت برای نگاهداری کتاب های دینی و اسناد شاهی بسیار کوچک است. البته نظریات دیگری همچون معبدی برای ایزد آناهیتا یا تقویم آفتابی هم ذکر شده است که کمتر مورد توجه هستند.
کتیبه های منقش بر کعبه زرتشت
بر بدنه شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دوره ساسانیان نوشته شده است که یکی به شاپور اول ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنان‌که والتر هنینگ گفته است، «این کتیبه‌ها مهم‌ترین سند تاریخی از دوره ساسانی می‌باشند». ساختمان کعبه زرتشت از نظر تناسب اندازه‌ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری نمی‌تواند مورد ایراد قرار گیرد.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
آناهیتا جعفری
