منطقه ارسباران یکی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی چشمگیر در استان آذربایجان شرقی است. با مناظری بدیع، پوشش جنگلی منحصر به فرد و آثار باستانی ارزشمند، این ناحیه مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌رود. با وجود این ویژگی‌ها، ارسباران هنوز نسبت به دیگر جنگل‌های کشور، کمتر مورد توجه قرار گرفته و بخش‌هایی از آن ناشناخته باقی مانده است.
از لحاظ ساختاری، جنگل ارسباران شباهت‌هایی با جنگل‌های هیرکانی شمال کشور دارد. با این حال، این منطقه با طبیعتی بکر و کمتر توسعه‌یافته، تجربه‌ای خاص از سفر به دل کوهستان‌های شمال غربی ایران را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد.
موقعیت جغرافیایی ارسباران
جنگل‌های ارسباران با گستره‌ای معادل ۱۳۰ هزار هکتار، در نواحی جنوبی رود ارس و در شمال استان آذربایجان شرقی جای گرفته‌اند. اگرچه در گذشته این منطقه بخش وسیع‌تری از شمال غرب ایران شامل کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند را در بر می‌گرفت، اما امروزه بیشتر محدود به شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر است.
این ناحیه که با نام‌های دیگری همچون قره داغ، قراچه داغ و آرازبار نیز شناخته می‌شود، به دلیل تنوع اقلیمی، پوشش گیاهی غنی و مناظر کوهستانی، یکی از مناطق طبیعی برجسته کشور به شمار می‌آید. بیش از ۷۰ هزار هکتار از این محدوده به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در فهرست یونسکو ثبت شده است؛ منطقه‌ای که محل تلاقی اقلیم‌های مدیترانه‌ای، خزری، قفقازی و کوهستانی است و ویژگی‌های اکولوژیکی منحصر به فردی دارد.
چگونه به جنگل‌های ارسباران سفر کنیم؟
ارسباران در شمال استان آذربایجان شرقی و در فاصله حدود ۴۶ کیلومتری از شهر کلیبر قرار دارد. برای دسترسی به این منطقه می‌توان از مسیرهای مختلفی استفاده کرد:
- سفر هوایی: ابتدا با هواپیما به تبریز سفر کرده و سپس مسیر زمینی را با خودرو طی کنید.
- با قطار: می‌توان تا جلفا یا تبریز سفر کرد و از آنجا به سمت ارسباران حرکت کرد.
- با اتوبوس: سفر تا شهر اهر و ادامه مسیر با تاکسی یا خودرو شخصی راهی آسان برای رسیدن به منطقه است.
- با خودروی شخصی: ابتدا به تبریز و سپس از طریق جاده‌های منتهی به کلیبر، می‌توان به جنگل ارسباران رسید.
اقلیم و ویژگی‌های آب و هوایی ارسباران
ارسباران که از سوی یونسکو به‌عنوان یک زیست‌کره معرفی شده، در تقاطع اقلیم‌های متنوعی قرار گرفته است. میانگین بارش سالانه در این منطقه حدود ۴۶۱ میلی‌متر است که بیشتر آن به‌صورت برف می‌بارد و منجر به شکل‌گیری جویبارها و رودخانه‌هایی می‌شود که نهایتاً به ارس می‌ریزند.
پدیده‌ای به‌نام مه بارش نیز بخشی از منابع آبی منطقه را تأمین می‌کند. در این فرایند، توده‌های مرطوب، مه غلیظی را در نواحی خاصی از منطقه ایجاد کرده و موجب رطوبت‌زایی می‌شوند.
ریشه‌های تاریخی ارسباران
نام‌های تاریخی ارسباران از مفاهیمی چون رود آراز (ارس) و کوه قره‌داغ گرفته شده‌اند. این منطقه، گذشته‌ای پرحادثه دارد و آثار تاریخی زیادی در آن یافت می‌شود.
یاقوت حموی، جغرافی‌دان قرن هفتم هجری، این منطقه را جایی میان آذربایجان و ارّان معرفی کرده و به شورش‌های بابک خرمدین در این ناحیه اشاره می‌کند. او همچنین از محصولات باغی منطقه همچون انار، انجیر و انگور نام میبرد که به‌شیوه‌ای خاص خشک می‌شدند.
ارسباران در طول تاریخ، شخصیت‌هایی چون بابک خرمدین، ستارخان و شیخ شهاب‌الدین اهری را در خود جای داده است. آثار تاریخی‌ای چون قلعه بابک، قلعه جوشین، قلعه قهقهه، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری و قصر آیینه‌لو از نقاط دیدنی این منطقه به‌شمار می‌روند. همچنین، کلیساهایی چون آینالو، وینق و ناپشته با قدمتی حدود یک قرن، در ارسباران قرار دارند.
تنوع زیستی ارسباران؛ گوناگونی کم‌نظیر گیاهان و جانوران
پارک ملی ارسباران زیستگاه گونه‌های متنوعی از حیوانات و گیاهان است. این منطقه که از سال ۱۳۵۰ به‌عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت‌شده معرفی شد، امروز یکی از مهم‌ترین ذخایر تنوع زیستی در ایران است.
در ارسباران ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ گونه ماهی شناسایی شده‌اند. از جمله پستانداران می‌توان به پلنگ، خرس قهوه‌ای، گراز، بز و کل، وشق (سیاه‌گوش) و مارال اشاره کرد.
در میان پرندگان، گونه‌هایی همچون قره‌خروس قفقازی، کبک، دراج، قرقاول و پرندگان شکاری متعددی یافت می‌شوند. طرح‌هایی نیز برای احیای جمعیت مارال‌ها در منطقه اجرا شده است.
از لحاظ پوشش گیاهی، ارسباران میزبان درختانی مانند سماق، بلوط، کیکم، سیب وحشی، زرشک، گلابی وحشی و تمشک است. میوه بومی معروف منطقه «قره‌قات» نام دارد که در فصل تابستان به بار می‌نشیند.
قارچ‌های جنگلی و گیاهان دارویی ارسباران
تنوع قارچ‌ها در ارسباران بسیار بالاست و بیش از ۲۵۰ گونه شناسایی شده‌اند. از جمله معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به دنبلان سیاه و سفید اشاره کرد که در بخش‌هایی مانند روستای دریلو به‌وفور یافت می‌شوند. این قارچ‌ها در خاک رشد می‌کنند و هنگام بزرگ شدن، با بالا زدن خاک قابل شناسایی هستند.
ارسباران حدود ۱۵ درصد گونه‌های گیاهی ایران را در خود جای داده است. ۴۶ درصد آن‌ها دارویی، ۲۰ درصد زینتی، ۱۷ درصد تغذیه‌ای و ۱۰ درصد از گونه‌های حفاظت‌شده هستند. علاوه بر آن، ۲۸ درصد این پوشش، گیاهان علوفه‌ای و ۵ درصد نیز گیاهان صنعتی را شامل می‌شوند.
پوشش درختی ارسباران؛ پیوند جنگل و استپ
جنگل‌های ارسباران دارای درختانی از نوع پهن برگ هستند و ساختار آن‌ها حالتی بین جنگل‌های نم پسند شمال کشور و جنگل‌های نیمه‌خشک زاگرس دارد. گونه‌هایی چون داغداغان، زبان گنجشک، افرا، اوری، گیلاس وحشی و سماق از جمله درختان این منطقه‌اند. در هوراند اهر، جشن برداشت سماق از جمله آیین‌های بومی مرتبط با محیط‌زیست منطقه است.
ییلاق‌های ارسباران و آب‌وهوای دلپذیر تابستانی
در ارسباران، ییلاق‌های مختلفی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها ییلاق ایل بسطاملو است. این منطقه با ۲۳۵۰۰ نفر جمعیت عشایری، در تابستان‌ها هوای خنک و مطلوبی دارد. شب‌های سرد ارسباران نیاز به پوشاک گرم دارد و مسافران باید با آمادگی کامل راهی سفر شوند.
