دریاچه بایکال در جنوب سیبری شرقی، یکی از مهم‌ترین پدیده‌های طبیعی زمین از نظر زمین شناسی و منابع آب است. این دریاچه با قدمتی چند میلیون ساله، قدیمی‌ترین دریاچه جهان به شمار می‌رود و با دارا بودن بیش از بیست درصد از آب شیرین سطحی کره زمین، جایگاه ویژه‌ای در مطالعات زیست محیطی و اقلیمی دارد. موقعیت جغرافیایی خاص، ساختار زمین‌شناسی پیچیده، تنوع زیستی قابل توجه و نقش فرهنگی در میان جوامع محلی، بایکال را به یکی از نقاط شاخص نقشه طبیعی روسیه و منطقه اوراسیا تبدیل کرده است. در ادامه، این دریاچه از جنبه‌های گوناگون بررسی می‌شود؛ از ویژگی‌های زمین‌شناسی و اقلیمی تا منابع آبی، گونه‌های زیستی و روایت‌های محلی که وجود دارد.
دریاچه بایکال کجاست؟
دریاچه بایکال روسیه یکی از شگفت‌انگیزترین و تماشایی‌ترین مکان‌های طبیعی نه فقط در سیبری بلکه در کل کره زمین به شمار می‌آید. این دریاچه در گودالی در جنوب شرق سیبری واقع شده و قدیمی‌ترین دریاچه جهان محسوب می‌شود؛ با قدمتی بین ۲۵ تا ۳۵ میلیون سال.
بایکال همچنین بزرگ‌ترین منبع آب شیرین جهان است، به‌طوری که ۲۲٪ از کل آب شیرین سطحی کره زمین و ۸۵٪ از منابع آب شیرین روسیه را در خود جای داده است. حجم آبی که در این دریاچه ذخیره شده، حدود ۲۳ هزار کیلومتر مکعب است؛ یعنی تقریباً به اندازه مجموع پنج دریاچه بزرگ آمریکای شمالی.
علاوه بر اهمیت منابع آبی آن که با توجه به مواد معدنی بسیار کم، معادل آب مقطر قابل شرب تلقی می‌شود، بایکال عمیق‌ترین دریاچه کره زمین نیز است و در سال ۱۹۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
دریاچه بایکال در کجای زمین قرار دارد؟
این دریاچه در آسیای مرکزی، تقریبا در مرکز قاره اوراسیا، در بخش جنوبی سیبری شرقی و در پایین مدار شمالگان واقع شده است. شکل دریاچه کشیده و هلالی است و در دره‌ای قرار دارد که محل شکافت زمین است؛ مکانی که قاره آسیا به معنای واقعی در حال جدا شدن می‌باشد و به اعتقاد زمین‌شناسان، شروعی برای شکل‌گیری یک اقیانوس جدید است.
حوضه بایکال در فرورفتگی شکافی که منشأ یخبندان دارد قرار دارد و از سوی رشته کوه‌های بلند و تپه‌های جنگلی احاطه شده که میان منطقه ایرکوتسک و جمهوری بوریاتیا در فدراسیون روسیه قرار گرفته است.
ویژگی‌های زمین‌شناختی دریاچه بایکال
مطالعات زمین‌شناسان نشان می‌دهد که وضعیت فعلی بایکال بازتابی است از آنچه در زمان جدا شدن سواحل آمریکای شمالی، اروپا و آفریقا در میلیون‌ها سال قبل رخ داده بود.
این دریاچه با بیش از ۱۶۳۷ متر عمق در عمیق‌ترین نقطه، و لایه‌ای از رسوبات به ضخامت حدود چهار مایل در کف آن، آب‌های سرد و پر اکسیژنی دارد که محل زیست انواع موجودات خاص است.
از جمله این موجودات می‌توان به گولومیانکا اشاره کرد؛ ماهی صورتی رنگی که نیمه شفاف است و غذای مورد علاقه فوک‌ها به شمار می‌رود. این ماهی تأثیر قابل‌توجهی بر رشد بچه فوک‌ها دارد. شکل‌گیری بایکال حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون سال پیش و در دوران مزوزوئیک تخمین زده می‌شود.
جاذبه‌های دریاچه بایکال
کوه‌های برفی که ارتفاع آن‌ها به چند کیلومتر می‌رسد، اطراف دریاچه را احاطه کرده‌اند و مناظری فوق‌العاده دیدنی ایجاد کرده‌اند. این کوه‌ها زیستگاه گونه‌های مختلف جانوری هستند و جنگل‌های تایگای سیبری، مناظری ناب و بکر پدید آورده‌اند.
ساحل دریاچه حدود ۲ هزار کیلومتر طول دارد. در سمت غرب، سواحل سنگی و شیب‌دار هستند و در شرق، سواحل صاف و هموار هستند زیرا کوه‌ها از دریاچه فاصله دارند. در این منطقه شش خلیج اصلی وجود دارد: Barguzinsky، Chivyrkuisky، Proval، Posolsky Bank، Cherkalov Sor Bay و Mukhor و همچنین چندین خلیج کوچک‌تر.
تنها رودخانه‌ای که از این دریاچه سرچشمه می‌گیرد، رودخانه آنگارا است. بیش از ۳۳۶ رودخانه به دریاچه وارد می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سلنگا، آنگارای بالا، بارگوزین، سنزنایا و کیچرا اشاره کرد. نیمی از آب دریاچه از طریق رود سلنگا در جنوب شرقی تأمین می‌شود.
دریاچه دارای حدود ۴۵ جزیره است که دو جزیره بزرگ آن اولخون (با مساحت حدود ۷۰۰ کیلومتر مربع) و اوشکانی بزرگ (با حدود ۹.۴ کیلومتر مربع) هستند. اولخون پوشیده از مراتع و جنگل بوده و محل زندگی آهو، خرس قهوه‌ای و گونه‌های متنوع پرندگان است. جزیره اوشکانی بزرگ، صخره‌ای است و محل تجمع بزرگ‌ترین فوک‌های دریاچه به شمار می‌رود.
مساحت و عمق دریاچه بایکال
وسعت دریاچه بایکال ۳۱.۷ هزار کیلومتر مربع است که آن را در رتبه هفتم بزرگ‌ترین دریاچه‌های دنیا پس از دریای خزر، ویکتوریا، تانگانیکا، هورون، میشیگان و سوپریور قرار می‌دهد. وسعت آن تقریباً برابر با مساحت کشور بلژیک یا هلند است.
طول دریاچه ۶۳۶ کیلومتر است. پهن‌ترین قسمت آن در بخش میانی با عرض ۸۱ کیلومتر و باریک‌ترین بخش آن در نزدیکی دلتای سرنگا با عرض ۲۷ کیلومتر قرار دارد.
میانگین عمق دریاچه ۷۴۴.۴ متر است که از حداکثر عمق بسیاری از دریاچه‌های جهان بیشتر است. عمق دقیق آن در سال ۱۹۸۳ توسط کولوتیلو و سولیموف اندازه‌گیری شد و ۱۶۴۰ متر بود که عنوان عمیق‌ترین دریاچه جهان را برای بایکال تثبیت کرد.
ماهی‌های دریاچه بایکال
در دریاچه بایکال حدود ۶۰ گونه ماهی وجود دارد که ۵۵ گونه آن بومی و ۶ گونه توسط انسان‌ها به محیط دریاچه معرفی شده‌اند. نواحی ساحلی و خلیج‌های کم‌عمق زیستگاه ماهیانی هستند که در سایر دریاچه‌ها و رودخانه‌های سیبری نیز رایج‌اند، مانند: سوف، گلدان مارماهی، دسی، لوچ و کپور صلیبی.
با ارزش‌ترین گونه این دریاچه Coregonus autumnalis یا همان ماهی امول است. تخمین زده می‌شود که جمعیت امول در دریاچه بیش از ۳۰ هزار تن باشد که سالانه حدود ۳ هزار تن از آن صید می‌شود (معادل ۱۰٪ جمعیت آن).
امول به روش‌های مختلفی مانند پخت، سرخ کردن، دودی کردن و نمک سود کردن مصرف می‌شود و نوع نمکی آن محبوب‌ترین است.
در فصل بهار، به ویژه در اواخر مارس تا اوایل آوریل، با آب شدن تدریجی یخ‌ها، امول‌ها با چوب ماهیگیری نیز صید می‌شوند و ماهیگیران حتی با خودروهای خود روی یخ‌های دریاچه حرکت می‌کنند.
آب و هوای دریاچه بایکال
با توجه به حجم زیاد آب، این دریاچه گرما را بیشتر از خشکی نگه می‌دارد و همین باعث می‌شود آب و هوای بایکال در مقایسه با سایر مناطق جنوبی سیبری معتدل‌تر باشد. در میانه زمستان، میانگین دمای هوا حدود منفی ۲۱ درجه سانتیگراد است که نسبت به دیگر بخش‌های سیبری دمایی ملایم به حساب می‌آید.
افسانه‌های دریاچه بایکال
محبوب‌ترین روایت اسطوره‌ای درباره دریاچه، برگرفته از باورهای مردم بوریات است. بر اساس این داستان، بایکال در نتیجه زلزله‌ای عظیم به وجود آمده است. زمین شکاف برداشت، آتش از دل آن زبانه کشید و همه چیز را سوزاند. مردم تنها می‌توانستند دعا کنند و می‌گفتند«Bye-gal» به معنای «آتش را متوقف کن». در نهایت آتش خاموش شد و در محل آن حفره‌ای پر از آب‌های شفاف شکل گرفت.
افسانه دوم جنبه‌ای عاشقانه دارد. پیرمردی جنگجو و معتبر به نام بایکال، دختری زیبا به نام آنگارا داشت. روزی دخترش دلباخته مردی به نام ینیسی شد. بایکال مانع این عشق شد و آنگارا را زندانی کرد. اما او پیش از مراسم ازدواج گریخت و دیگر دیده نشد. بایکال از اندوه اشک ریخت و از اشک‌هایش، دریاچه‌ای پدید آمد که بایکال نام گرفت.
