خلیج فارس، سومین خلیج بزرگ جهان، گنجینه‌ای بی‌نظیر از منابع انرژی و ثروت‌های طبیعی است که از هزاران سال پیش نقشی حیاتی در تاریخ، اقتصاد و سیاست منطقه‌ای و جهانی ایفا کرده است. موقعیت راهبردی، ذخایر عظیم نفت و گاز، آب‌های گرم و زیست‌بوم منحصر به فرد آن، این پهنه آبی را به یکی از حساس‌ترین و پرچالش‌ترین نقاط کره زمین تبدیل کرده است.
خلیج فارس: تاریخ، جغرافیا و ویژگی‌های طبیعی یک آبراه استراتژیک
خلیج فارس یا شاخاب پارس، آبراهی استراتژیک میان ایران و شبه جزیره عربستان است که به عنوان سومین خلیج بزرگ جهان پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون شناخته می‌شود. این خلیج با وسعتی در حدود ۲۳۷٬۴۷۳ کیلومتر مربع، از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و در نهایت به آب‌های آزاد راه می‌یابد.
پیشینه زمین‌شناسی خلیج فارس به حدود نیم میلیون سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که این پهنه آبی در حاشیه دشت‌های جنوبی ایران شکل گرفت. در آن دوران، وسعت آن چنان زیاد بود که بخش‌هایی از خوزستان، بهبهان و برازجان تا دامنه‌های زاگرس زیر آب قرار داشتند. با گذر زمان و دگرگونی‌های زمین‌ساختی، خلیج فارس به شکل امروزی خود رسید.
این خلیج در بازه‌ای بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی واقع شده و ایران بیشترین مرز آبی را با آن دارد. طول مرز آبی ایران با خلیج فارس حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است که با احتساب جزایر، به ۱۸۰۰ کیلومتر می‌رسد.
خلیج فارس از تنگه هرمز تا غربی‌ترین نقطه خود حدود ۸۰۵ کیلومتر امتداد دارد. پهن‌ترین بخش آن ۲۹۰ کیلومتر عرض دارد و عمق آن نیز متغیر است؛ به‌گونه‌ای که در نزدیکی جزیره تنب بزرگ به بیشترین عمق، یعنی ۹۳ متر، و در بخش‌های غربی به کمترین عمق، حدود ۱۰ تا ۳۰ متر، می‌رسد.
اقلیم و منابع آبی خلیج فارس: چالش‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد
خلیج فارس دارای اقلیمی خشک و نیمه استوایی است که ویژگی‌های آن تحت تأثیر شدت گرما، تبخیر بالا و منابع آبی محدود قرار دارد. در فصل تابستان، دمای هوا می‌تواند تا مرز ۵۰ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد، در حالی که در زمستان دما گاهی به حدود ۳ درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد. تبخیر شدید در ماه‌های گرم باعث می‌شود میزان آب ازدست رفته بیشتر از آب ورودی باشد.
با وجود شوری بالای آب این پهنه آبی، منابع آب شیرین در بستر و سواحل آن قابل‌توجه است؛ به طوری‌که بیش از ۲۰ چشمه آب شیرین در کف خلیج و حدود ۲۵ چشمه کاملاً شیرین در سواحل آن جریان دارند. سرچشمه همه این چشمه‌ها از کوه‌های زاگرس در ایران است که نقشی حیاتی در پایداری منابع آبی منطقه ایفا می‌کنند.
نام تاریخی خلیج فارس: اصالت، تحریف‌ها و هویت فرهنگ
نام اصیل و تاریخی این پهنه آبی، در تمامی متون کهن و زبان‌های گوناگون، به‌صورت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» ثبت شده است. تمامی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی نیز به طور رسمی این عنوان را به رسمیت می‌شناسند. با این حال، برخی کشورهای عربی طی دهه‌های اخیر با انگیزه‌های سیاسی، کوشیده‌اند با استفاده از عنوان جعلی «خلیج عربی » یا به سادگی «الخلیج»، هویت تاریخی آن را مخدوش کنند. شایان ذکر است که حتی سازمان آب نگاری بین‌المللی نیز در مواردی از عنوان «خلیج ایران» استفاده کرده است، که خود نشانگر پیوند عمیق این خلیج با تمدن و سرزمین ایران است.
خلیج عرب در تاریخ؛ دریای سرخ نه خلیج فارس
جالب است بدانید که عنوان «خلیج عرب» در منابع تاریخی وجود داشته، اما نه در اشاره به خلیج فارس. در متون کهن، از جمله آثار جغرافی دانان رومی و یونانی، نام «خلیج عرب‌ها» یا «سینوس آرابیکوس» به پهنه‌ای از آب اطلاق می‌شد که امروزه آن را با عنوان دریای سرخ می‌شناسیم؛ محدوده‌ای میان تنگه باب المندب و کانال سوئز. این منطقه به سبب رنگ سرخ شن‌های ساحلی‌اش، در زبان یونانی «اریتره» و در لاتین «ماره روبروم» به‌معنای دریای سرخ نام‌گذاری شده بود. یونانیان با دقت جغرافیایی، دو پهنه دریایی را از هم متمایز می‌کردند: «خلیج فارس» برای دریای پارس و «خلیج عرب» برای دریای سرخ. هرودوت، مورخ مشهور یونانی، نیز بارها در آثار خود به همین تقسیم‌بندی اشاره کرده است.
ریشه‌های جعل نام خلیج فارس؛ از استعمار تا پان عربیسم
اختلاف بر سر نام «خلیج فارس» از اوایل قرن بیستم شدت گرفت. برخی آغاز آن را به دهه ۱۳۴۰ شمسی (۱۹۲۰ میلادی) نسبت می‌دهند، اما ریشه آن به تحرکات استعماری بریتانیا و رشد پان عربیسم بازمی‌گردد. پس از اعتراض ایران به اشغال جزیره خارک توسط انگلستان در سال ۱۸۳۷، روزنامه تایمز لندن برای نخستین‌بار نام ساختگی «دریای بریتانیا» را مطرح کرد که بی‌اعتبار ماند.
در دهه ۱۹۶۰، با اوج گرفتن ناسیونالیسم عربی، کشورهایی مانند عراق برای تحریک احساسات ضدایرانی، از نام جعلی «خلیج عربی» استفاده کردند. عبدالکریم قاسم، رهبر عراق، این تغییر را ابزاری برای رهبری جهان عرب دانست، اما موفق نشد. حتی کویت در قرارداد استقلال خود در سال ۱۹۶۱ از نام «الخلیج الفارسی» استفاده کرد.
برخی تحریف نام را به رودریک اوون یا سرچارلز بلگریو نسبت داده‌اند، اما پژوهشگران تأکید دارند این اقدامات ریشه در سیاست‌های استعماری و منطقه‌ای داشته و در اسناد تاریخی معتبر، همیشه از عنوان «خلیج فارس» استفاده شده است.
خلیج فارس؛ نامی تاریخی با پشتوانه جهانی
نام «خلیج فارس» نه تنها ریشه‌ای کهن در تاریخ و جغرافیای جهان دارد، بلکه پشتوانه‌ای محکم از اسناد بین‌المللی نیز آن را تأیید می‌کند. منابع و نقشه‌های تاریخی بی‌شماری، از متون باستانی گرفته تا اسناد استعماری قرون اخیر، این نام را به کار برده‌اند؛ به‌گونه‌ای که حتی صدها کتاب نیز برای گردآوری همه این اسناد کافی نیست.
در دوره استعمار، خلیج فارس شاه‌راهی راهبردی برای فروش سلاح و استخراج انرژی بود و همین اهمیت، آن را به کانون توجه قدرت‌های جهانی بدل کرد. با این حال، هر تلاشی برای تغییر نام آن، اقدامی غیرعلمی، غیرمتمدنانه و در تضاد با حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود.
سازمان ملل متحد، به‌عنوان بالاترین مرجع حقوقی جهانی، در اسناد رسمی خود بارها بر استفاده از عنوان استاندارد «Persian Gulf» تأکید کرده و هشدار داده است که هر نام دیگری غیرقانونی و مردود است. بنابراین، استفاده از عنوان «خلیج فارس» نه فقط یک انتخاب تاریخی، بلکه یک تعهد بین‌المللی است.
روز ملی خلیج فارس؛ نماد استقلال، اقتدار و هویت ایرانی
روز ملی خلیج فارس یادآور نقطه‌ای درخشان از تاریخ ایران است؛ روزی که در ۲۱ آوریل ۱۶۲۲ میلادی (۱۰ اردیبهشت) نیروهای صفوی به رهبری امام قلی‌خان، سردار نامدار شاه عباس بزرگ، پس از ۱۱۶ سال سلطه استعمار پرتغال، جزیره هرمز را آزاد کرده و اقتدار ایران را بر خلیج فارس تثبیت کردند.
ورود پرتغالی‌ها به منطقه در زمان شاه اسماعیل یکم و همکاری نادرست او با دریانورد پرتغالی، آلبوکرک، باعث شد آن‌ها نه‌تنها جزایر مهمی چون قشم و هرمز، بلکه بخش‌هایی از جنوب خلیج فارس را نیز به اشغال درآورند. با درایت و تدبیر شاه عباس اول، و با همکاری کمپانی هند شرقی بریتانیا، ورق برگشت و در نبردی تاریخی، سلطه پرتغال بر خلیج فارس پایان یافت. به پاس این پیروزی، نام بندر گمبرون به «بندر عباس» تغییر کرد.
برای پاسداشت این رویداد مهم، روز ۱۰ اردیبهشت به‌عنوان «روز ملی خلیج فارس» در تقویم رسمی ایران ثبت شد؛ روزی برای گرامیداشت مقاومت تاریخی و پاسداری از هویت ایرانی این آبراه راهبردی. این مناسبت در سال ۱۳۸۴ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و در سال ۱۳۸۹ نیز به‌عنوان میراث معنوی در فهرست ملی ایران ثبت شد.
جزایر استراتژیک خلیج فارس؛ نگین‌های امنیت و هویت ملی ایران
خلیج فارس میزبان جزایر متعددی است که برخی از آن‌ها نقشی کلیدی در امنیت، اقتصاد و هویت ملی ایفا می‌کنند. بیشتر جزایر مهم این پهنه آبی در قلمرو ایران قرار دارند. از میان این جزایر می‌توان به قشم، کیش، خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، لاوان و همچنین بحرین اشاره کرد؛ هر یک با جایگاه جغرافیایی و ویژگی‌های خاص خود، بخشی از اهمیت استراتژیک خلیج فارس را شکل می‌دهند.
