اصفهان، شهری که در قلب فلات مرکزی ایران جای گرفته، قرن‌هاست که با معماری، تاریخ و طبیعت درهم‌تنیده‌اش شناخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین عناصر طبیعی و تاریخی این شهر که کمتر مورد توجه عام قرار گرفته، «مادی‌ها» هستند؛ جریان‌هایی هوشمندانه از آب که از زاینده‌رود منشعب می‌شوند و همچون رگ‌هایی حیاتی در بطن شهر جریان می‌یابند.
مادی‌ها؛ فقط نهر نیستند
در ظاهر، مادی‌ها نهرهایی هستند که از زاینده‌رود آب می‌گیرند، اما در واقع بسیار فراتر از یک نهر ساده‌اند. این جریان‌ها که از دوره صفوی و با تدابیر دانشمندانی چون شیخ بهایی شکل گرفته‌اند، نه تنها نقش تقسیم آب برای کشاورزی و شرب داشته‌اند، بلکه به عنوان ریه‌های تنفسی شهر عمل کرده و دمای هوای اصفهان را در تابستان‌ها معتدل می‌کرده‌اند.
در کنار این کارکردهای زیست محیطی، مادی‌ها سبزراه‌هایی هستند که با درختان چنار قد کشیده، به عنوان یکی از ستون‌های سبز شهر عمل می‌کنند و زیبایی منحصر به فردی به محله‌های اصفهان بخشیده‌اند. همین ویژگی‌ها آن‌ها را به یکی از ظرفیت‌های کمتر شناخته‌شده گردشگری در این کلان شهر تبدیل کرده است.
نجات شهر از سیلاب، به کمک مادی‌ها
بارش‌های مختلف در سال‌های اخیر، بار دیگر نقش حیاتی مادی‌ها را یادآور شد. در شرایطی که بسیاری از شهرها با بحران سیلاب مواجه شدند، مادی‌های اصفهان با جذب و هدایت بخش قابل توجهی از آب، مانع از بروز فاجعه شدند. این اتفاق، ارزش زیرساختی این جریان‌های آبی را به رخ کشید؛ زیرساختی که گاه در سایه بی‌توجهی مسئولان در معرض نابودی قرار گرفته است.
ظرفیت گردشگری مادی‌ها
با توجه به اینکه طول کلی مادی‌های اصفهان به بیش از ۳۱۰ کیلومتر می‌رسد و از مسیرهای تاریخی، فرهنگی و محلات مختلف عبور می‌کنند، مادی‌گردی می‌تواند به عنوان یک تور گردشگری شهری تعریف شود. این تورها فرصتی فراهم می‌کنند تا گردشگران از مسیرهای خلوت، خنک و سرسبز عبور کرده و با تاریخچه و کارکردهای مادی‌ها آشنا شوند.
در جنوب اصفهان مادی‌هایی چون شایج، هزارجریب، نایج و عبدالله‌خان جاری هستند و در شمال نیز مادی‌هایی مانند نیاصرم، فرشادی، فدن، جوی شاه و تیران قرار دارند. هر یک از این مادی‌ها داستانی دارند و نقش متفاوتی در تقسیم آب، سرسبزی محله‌ها و آرامش‌بخشی به فضای شهری ایفا کرده‌اند.
چالش‌ها و بازآفرینی نادرست
در سال‌های گذشته، برخی تلاش‌ها برای بازآفرینی مادی‌ها با رویکرد زیباسازی شهری، به تخریب هویت اصیل آن‌ها منجر شده است. جایگزینی ساختار خاکی با سنگ و سیمان، حذف درختان یا جدا کردن آن‌ها از تنه خاکی مادی، موجب نابودی تدریجی این میراث طبیعی و تاریخی شده است. مادی‌های نیاصرم و فرشادی که تا سال‌ها از بازسازی‌های مخرب در امان بودند، اکنون نیز در معرض این تهدید قرار گرفته‌اند.
نقش زیست‌محیطی مادی‌ها
مادی‌ها نه تنها هوای شهر را تصفیه و خنک می‌کنند، بلکه در تقویت سفره‌های آب زیرزمینی نیز نقشی مؤثر دارند. بسیاری از چاه‌های خانگی در اصفهان به واسطه جریان مادی‌ها پرآب می‌ماندند، اما با خشک شدن یا انحراف این مسیرها، سطح آب زیرزمینی نیز کاهش یافته است. در دوره‌هایی که زاینده‌رود خشک شده، وجود همین مادی‌ها به بقای برخی اکوسیستم‌های محلی کمک کرده است.
از هویت تا آینده
شناسنامه مادی‌ها، همان طومار معروف شیخ بهایی است؛ سندی که با دقت، مسیر، مقدار آب و نحوه تقسیم آن را در دل شهر مشخص کرده است. حتی نام «مادی» نیز از واژه عربی «ماء الوادی» گرفته شده، و برخی مورخان معتقدند ریشه این واژه به دوران مادها بازمی‌گردد.
امروز بیش از هر زمان دیگر، ضرورت شناخت عمومی و حفظ این جریان‌های سبز، حس می‌شود. برگزاری تورهای آموزشی برای شهروندان و گردشگران، تعریف محورهای گردشگری جدید، حفاظت اصولی از بسترهای طبیعی مادی‌ها و جلوگیری از دخل و تصرف‌های ناآگاهانه، می‌تواند آینده‌ای روشن برای این میراث گرانبهای اصفهان رقم بزند.
