مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شد و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شد، به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده است. در ایران به مسجد جامع، مسجد جمعه و مسجد آدینه هم گفته می‌شود. می‌توان گفت تقریبا تمام شهرهای ایران، مسجدی با نام مسجد جامع دارند. مطابق تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناسان، اکثر مساجد جامع ساخته شده در ایران بعد از اسلام، روی باقی‌مانده‌های آتشکده‌های باستانی که قبل از ورود اسلام به ایران محل نیایش و عبادت زرتشتیان بوده‌اند، شکل گرفته‌اند.
مسجد جامع سراب یکی از مسجد جامع‌های ایران است که از قرن نهم هجری برجای مانده و در استان آذربایجان شرقی است. این مسجد بدون گلدسته و مناره ساخته شده و از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربى و دو در ورودى تشکیل شده است. در ورودى شرقى داراى کتیبه‌اى مرمرین است که با خط نسخ متداول دوره گورکانیان و ترکمانان آققویونلو و هم‌عصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آققویونلو است. در ورودى با ۱۰ پله به صحن شبستان مربوط مى‌شود و در بدنه آن دیوار جنوبى پلکان، سنگ مرمر کوچکى کار گذاشته شده و بر آن عبارت «الشفاء فى‌الیوم بنت‌الیاس» حجارى شده است. مسجد جامع سراب در سال ۸۵۷ هجری قمری ساخته شده است و در دسته مساجد بدون گلدسته و مناره به حساب می‌آید.
مسجد جامع سراب دارای یک شبستان بزرگ، یک صحن کوچک و دو در ورودی است و ۳ محراب دارد که ۲ محراب آن دارای تزئینات بسیار ساده گچی بوده و محراب سوم محرابی بسیار نفیس از کاشی لعابدار و زرین‌فام بوده است. شبستان مسجد مجموعه‌اى است از ۶۰ گنبد که همه آن‌ها (به استثناى ردیف چهارم از شرق) مستقیما روى طاق جناقى و ستون‌ها ساخته شده‌اند. ارتفاع متوسط این گنبدها از کف شبستان، درحدود ۴٫۵ متر است، اما ردیف چهارم که بلندتر از دیگر گنبدهاست، ۲٫۶ متر ارتفاع دارد. مسجد داراى منبر چوبى ۷ پله بلندى به طول ۳٫۶ متر و به ارتفاع ۲٫۱۰ متر است و در بالاى سطح شرقى نام واقف آن با خط ثلث زیبا، از چوب سفید منبت‌کارى شده است. مسجد جامع سراب ۳ محراب دارد که هر کدام، از ویژگى‌هاى خاصى برخوردارند. یکى از این محراب‌ها بسیار نفیس و زیبا، از کاشى لعابدار برجسته است و با وجود صدمات مختلفى که دیده، باز هم از زیبایى قابل توجهى برخوردار است.
ارتفاع محراب به‌صورت کلی ۱۴۲ سانتی‌متر و عرض آن از گوشه لچک‌ها ۱۵۲ سانتی‌متر است. داخل محراب از کاشی یکپارچه با نقش اسلیمی، ختایی و لعاب فیروزه‌ای ساخته شده و هر دو لچکی از همان جنس هستند و کتیبه‌ای به عرض ۳۰ سانتی‌متر از قطعات کاشی زرین‌فام با نقوش برجسته محراب را قاب گرفته است. متاسفانه قسمت اعظم کتیبه آسیب دیده و تخریب شده و متن کتیبه جز در چند کلمه باقی نمانده است، اما با توجه به قسمت‌های باقیمانده گمان می‌رود که یک روایت از تاریخ یا مکان ساخت یا سازنده محراب باشد.
مسجد جامع سراب دارای دو در ورودی است که یکی در شرق مسجد و دیگری در ضلع غربی آن باز می‌شود. در بالای در ورودی شرقی، کتیبه‌ای از سنگ مرمر به خط نسخ و متعلق به دوره ترکمانان آق قویونلو به چشم می‌خورد و تاریخ ۸۷۵ ه.ق و نام بانی مسجد «حاجی رفیع‌الدین بن الحاجی مشیرالدین» بر آن نقر شده است. این در به وسیله ۱۰پله به صحن و شبستان آن مربوط می‌شود. در قسمت غربی نیز به واسطه هفت پله بلند سنگی، حیاط کوچک غربی را به شبستان بزرگ مسجد متصل می‌کند.
بدنه داخلی مسجد فاقد تزیینات هنری است و فقط در ضلع جنوبی این شبستان، ۳ محراب به اندازه‌های مختلف دیده می‌شود که ۲ تای آن‌ها دارای پوششی از گچ و تزیینات بسیار ابتدایی هستند. بقیه سطح بدنه‌ها، از آجر ساده است. محراب سوم، از کاشی‌های بسیار زیبایی با نقوش برجسته اسلیمی ختایی و لعاب فیروزه‌ای از دوره مغول تزیین شده است. قسمتی از کاشی‌های فروریخته این محراب را در دیواره خارجی مسجد اوچ گوزلی (سه چشمه) سراب به کار برده‌اند. محراب مسجد که ۵۰۰ سال قدمت داشت در سال‌های اخیر به موزه آذربایجان سپرده شد. کاشی‌های فیروزه‌ای و زرین‌فام محراب پس از مستندنگاری و مطالعات تاریخی با هدف شناسایی ساختار کاشی‌ها مورد مطالعه فنی و آزمایشگاهی قرار گرفته و در این راستا آنالیز لعاب کاشی‌ها با دستگاه پراش سنج پرتو X انجام گرفته است. اقدامات حفاظتی روی کاشی‌ها به‌صورت پاکسازی رسوبات محیطی، نمک‌زدایی، تثبیت بدنه و استحکام بخشی لعاب‌های سست و نیز قطعات شکسته در آزمایشگاه مرمت موزه آذربایجان به انجام رسیده است.
درب شرقی دارای کتیبه مرمرین با خط نسخ متداول دوره کورگانیان و ترکمانان آق قویونلو معاصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آق قویونلو بوده و تاریخ آن به سال ۸۷۵ هجری قمری ثبت شده است. این کتیبه به همراه یک کتیبه دیگر که در حفاری‌ها و خاک‌برداری داخل مسجد در جریان مرمت و بازسازی مسجد پیدا شده بود، فعلا در سازمان میراث فرهنگی استان نگهداری می‌شود. مسجد جامع سراب مربوط به سده نهم ه.ق است و در سراب، خیابان امام خمینی، داخل بافت قدیمی واقع شده و این اثر در تاریخ اول فروردین ۱۳۴۷ با شماره ثبت ۷۹۷ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ثبت شده است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا آذرنویش
