کویر لوت یکی از پهناورترین و اسرارآمیزترین بیابان‌های ایران است که نزدیک به ۱۰ درصد از وسعت کشور را در بر می‌گیرد. با گستره‌ای بالغ بر ۱۲۰ هزار کیلومتر مربع، این سرزمین خشک و فرا گرم، سال‌هاست توجه پژوهشگران و طبیعت دوستان را به خود جلب کرده است. اگرچه چال گندم بریان در حاشیه این کویر زمانی به‌عنوان گرم‌ترین نقطه زمین شناخته می‌شد، و برخی نادرست آن را بزرگ‌ترین بیابان دنیا می‌پنداشتند، اما واقعیت آن است که ۲۴ بیابان بزرگ‌تر از لوت در جهان وجود دارد؛ بزرگ‌ترین آنها در قطب جنوب!
با این حال، هیچ‌کدام از این مقایسه‌ها چیزی از شکوه و اهمیت کویر لوت نمی‌کاهد. این پهنه سوزان، نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و با چشم‌اندازهای بی‌بدیلش همچنان الهام‌بخش کنجکاوی و تحسین است.
لوت؛ سرزمین برهنه جنوب شرق ایران
کویر لوت در جنوب‌شرقی ایران واقع شده و به‌عنوان بکرترین نقطه کشور شناخته می‌شود. واژه «لوت» در زبان بلوچی، به معنای برهنه، خالی از آب و گیاه، و سرزمینی تشنه و بی‌حاصل است؛ مفهومی که با طبیعت خشن و خشک این منطقه به خوبی هماهنگ است. جغرافیای این پهنه وسیع از ماسه‌زارها و ریگ‌زارهایی شکل گرفته که با مناظر کویری درآمیخته‌اند و به همین دلیل، تشخیص دقیق تفاوت میان «بیابان» و «کویر» در این منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد.
در تعریف علمی، بیابان به ناحیه‌ای اطلاق می‌شود که بارش سالانه‌اش کمتر از ۵۰ میلی‌متر است و پوشش گیاهی بسیار کمی دارد. در مقابل، کویرها معمولاً سرزمین‌هایی رسی و شورزار هستند که نمک به جا مانده از تبخیر دریاچه‌های باستانی، مانع رشد هرگونه گیاه در آنها می‌شود. با توجه به این تعاریف، اصطلاح «کویر لوت» تنها به بخشی از این ناحیه عظیم تعلق دارد و عنوان درست‌تر برای آن، «بیابان لوت» است. این منطقه با پیشینه‌ای کهن و ویژگی‌هایی منحصر به فرد، یکی از مهم‌ترین پهنه‌های زمین‌شناسی و اقلیمی ایران به شمار می‌آید.
کویر لوت کجاست؟ سرزمین پهناور سه استان
کویر لوت، یکی از وسیع‌ترین پهنه‌های خشک ایران، در گستره‌ای از سه استان جنوبی و شرقی کشور یعنی کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. این منطقه که در راستای شمال به جنوب امتداد دارد، از غرب به گسل نای بند و از شرق به گسل نهبندان محدود می‌شود. طول کویر لوت در راستای شمالی-جنوبی حدود ۹۰۰ کیلومتر و عرض آن در راستای شرقی-غربی نزدیک به ۳۰۰ کیلومتر تخمین زده شده است.
با وجود وسعت بالا و تنوع اقلیمی، تنها بخش‌هایی از این پهنه برای کویرگردی شناخته شده‌اند. مناطقی مانند شهداد و کلوت‌های حیرت‌انگیز آن در استان کرمان، از اصلی‌ترین مقاصد گردشگری در کویر لوت به شمار می‌آیند. جالب است بدانید که حدود ۷۰ درصد از مساحت کویر لوت در استان کرمان واقع شده و باقی آن میان دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی تقسیم شده است. این موقعیت جغرافیایی گسترده، لوت را به یکی از خاص‌ترین و متنوع‌ترین بیابان‌های ایران تبدیل کرده است.
لوت شمالی؛ سرزمین تپه‌های خاموش و گسل‌های ناآرام
بخش شمالی کویر لوت، منطقه‌ای ناهموار و غالباً مرتفع است که عمدتاً در استان خراسان جنوبی، به ویژه در حوالی بیرجند قرار دارد و با نام‌هایی همچون «لوت خراسان» یا «لوت بیرجند» نیز شناخته می‌شود. این ناحیه به سبب کوه‌ها و تپه‌های رسوبی و آتشفشانی خود، جلوه‌ای متفاوت از دیگر بخش‌های کویر لوت دارد.
در شمالی‌ترین نقاط این منطقه، ارتفاع به حدود ۱۰۰۰ متر می‌رسد و هرچه به سمت جنوب پیش می‌رویم، ارتفاع کاهش یافته و به حدود ۵۰۰ متر می‌رسد. لوت شمالی با پوششی از ریگزار و شن‌زار، در بخش‌های جنوبی خود به بریدگی‌های نامنظم و پیچ در پیچ می‌رسد که نهایتاً به مسیر «رود شور بیرجند» ختم می‌شوند. ویژگی‌های زمین‌شناسی خاص این ناحیه، از جمله ساختارهای آتشفشانی، آن را به منطقه‌ای زلزله‌خیز تبدیل کرده که سابقه زمین‌لرزه‌های متعدد را در خود دارد.
لوت مرکزی؛ قلب تپنده ماسه‌ها و نمکزارها
میان تمامی بخش‌های کویر لوت، ناحیه مرکزی آن متفاوت‌ترین و اسرارآمیزترین چهره را به نمایش می‌گذارد. این بخش که به نام «چاله لوت» نیز شناخته می‌شود، پهنه‌ای وسیع با حدود ۱۶۲ کیلومتر طول و ۵۲ کیلومتر عرض را شامل می‌شود. گستره‌ای از ماسه‌زارهای عظیم و پیوسته که چشم‌اندازی بی‌پایان از تپه‌های شنی را به تصویر می‌کشند.
در میان این ماسه‌زارهای بی‌کران، کویرهای نمکی و گچی نیز به صورت پراکنده دیده می‌شوند که جلوه‌ای خاص به منطقه می‌دهند. از جمله این مناطق می‌توان به کویر «ملک محمد» در غرب ریگ یلان اشاره کرد. لوت مرکزی، با تضاد چشمگیر با سایر مناطق کویر، یکی از بکرترین و رازآلودترین بخش‌های بیابان لوت به شمار می‌آید.
لوت جنوبی؛ سرزمین رمزآلود کلوت‌ها، سنگ‌فرش‌ها و تپه‌های خاموش
جنوبی‌ترین پهنه کویر لوت، با نام دیرینه و محلی «لوت زنگی محمد»، از اسرارآمیزترین بخش‌های این بیابان عظیم است. این منطقه که بخش‌هایی از شمال استان سیستان و بلوچستان و جنوب استان کرمان را دربر می‌گیرد، نه تنها از نظر تنوع جغرافیایی و پوشش سطحی متفاوت است، بلکه رد پای تمدن‌های باستانی و آثار انسانی نیز در آن دیده می‌شود. زمین‌شناسان، لوت جنوبی را به دلیل تفاوت‌های زمین‌ریخت‌شناسی به سه بخش عمده تقسیم کرده‌اند:
دشت سر؛ سنگ‌فرش طبیعت
در دل لوت جنوبی، دشتی رازآلود به‌نام دشت سر قرار دارد. این دشت سنگی که در منابع علمی بین‌المللی با نام هامادا شناخته می‌شود، با سنگ‌های بزرگ و کوچک پوشیده شده که به‌طرز عجیبی گویی با نظم خاصی در کنار هم چیده شده‌اند. این جلوه بی‌نظیر، نتیجه فرسایش هزاران‌ساله باد، تغییرات شدید دمای شبانه‌روزی و جریان‌های مقطعی آب در دوران‌های دور است. نبود پوشش گیاهی در این منطقه، زیبایی تلخ اما هیجان‌انگیزی به آن داده و آن را به مقصدی جذاب برای ماجراجویان تبدیل کرده است.
کلوت‌ها؛ مجسمه‌های طبیعی بیابان
در ۴۲ کیلومتری شرق شهداد، با پهنه‌ای به طول ۱۴۵ و عرض ۸۰ کیلومتر، منطقه‌ای از کلوت‌ها قرار دارد؛ شاهکارهای طبیعی فرسایشی که به‌حق، نماد کویر لوت محسوب می‌شوند. این سازه‌های عظیم خاکی که در نگاه اول، همانند قلعه‌ها یا خندق‌های کهن به‌نظر می‌رسند، حاصل همکاری بی‌امان بادهای ۱۲۰ روزه سیستان و رود شور هستند. کلوت‌ها نه‌تنها بزرگ‌ترین نمونه‌های شناخته‌شده از این پدیده در جهان‌اند، بلکه چشم‌اندازی منحصر‌به‌فرد از تاریخ طبیعی زمین را به نمایش می‌گذارند.
تپه‌های ماسه‌ای؛ اقیانوس طلایی در شرق لوت
در بخش خاوری لوت مرکزی، منطقه‌ای به وسعت ۵۰ هزار هکتار از تپه‌های ماسه‌ای نرم و روان وجود دارد. این تپه‌های هلالی شکل یا «برخان»، به‌گونه‌ای شگفت‌آور در کنار هم چیده شده‌اند و ارتفاع برخی از آنها حتی به ۵۰۰ متر نیز می‌رسد. آرامش بصری این چشم‌انداز، همزمان با عظمت خیره‌کننده آن، هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.
لوت جنوبی با تنوع بی‌نظیر جغرافیایی، چهره‌ای پویا و متفاوت از بیابان به نمایش می‌گذارد؛ سرزمینی که سکوت آن، روایت‌گر هزاران سال فرسایش، تغییر و راز است. آیا آماده‌اید تا قدم به این بستر پر رمز و راز بگذارید؟
آیا کویر لوت واقعاً گرم‌ترین نقطه زمین است؟
کویر لوت سال‌هاست که به عنوان یکی از داغ‌ترین نقاط زمین شناخته می‌شود. طبق گزارش ناسا در سال ۲۰۰۵، دمایی معادل ۷۰٫۷ درجه سانتی‌گراد در ناحیه‌ای به نام گندم‌بریان ثبت شد؛ دمایی که یکی از بالاترین‌ها در سطح زمین به شمار می‌رود. با اینکه این داده‌ها توسط ماهواره‌ها در سال‌های بعد نیز تأیید شدند، تاکنون هیچ منبع علمی رسمی، کویر لوت را به‌طور قطعی گرم‌ترین نقطه زمین اعلام نکرده است.
دلیل گرمای شدید لوت، رنگ تیره ماسه‌ها، وجود ترکیبات آهن و تابش شدید آفتاب است. همچنین بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در تنظیم و توزیع گرما نقش دارند. با این‌حال، چه رکورددار دما باشد یا نه، لوت یکی از اسرارآمیزترین و سوزان‌ترین نقاط این سیاره است.
حیات در دل بی‌رحم لوت؛ شگفتی پوشش گیاهی و جانوری در کویر سوزان
اگرچه قلب تفتیده کویر لوت تقریباً از هرگونه حیات تهی به نظر می‌رسد، اما حاشیه‌ها و بخش‌هایی مانند ریگ یلان و دشت سر، در زمان‌هایی از سال میزبان زندگی موقتی و گاه پرشکوه‌اند. در بهار، پس از بارش‌های فصلی، گیاهان چمنی در دشت سر می‌رویند و خیلی زود از بین می‌روند. در شرق لوت، گیاهانی ماسه‌دوست مثل اسکنبیل، تاغ و نسی حضور دارند و در نزدیکی شهداد، درختچه‌های گز نیز دیده می‌شوند.
از مهم‌ترین پدیده‌های طبیعی منطقه، نبکاها یا گلدان‌های ماسه‌ای هستند که تا ۱۰ متر ارتفاع دارند و بزرگ‌ترین نمونه‌های این پدیده در جهان محسوب می‌شوند. نسخه پیچیده‌تری از آنها به نام ربدو نیز در لوت دیده می‌شود.
در بخش‌هایی از کویر، گونه‌هایی جانوری که با خشکی و گرما سازگارند، زیست می‌کنند؛ مانند مارها، جرد، پامسواکی، روباه، گربه شنی، آگاما و بیش از ۷۰ گونه پرنده، که اغلب با پرهای سفید رنگ، گرما را دفع می‌کنند و آب موردنیازشان را از شبنم یا حشرات به‌دست می‌آورند.
کویر لوت در شب؛ دما و آسمان بی‌نظیر
اختلاف دمای روز و شب در کویر لوت بسیار چشمگیر است. شب‌ها، به دلیل نبود پوشش گیاهی و عدم جذب گرما توسط شن و ماسه، دما کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در تابستان باعث تثبیت دما و جلوگیری از افزایش گرما در روز و کاهش آن در شب می‌شوند. با این حال، آسمان شب کویر لوت، با کمترین آلودگی نوری، بهشتی برای ستاره‌شناسان و عکاسان است.
رازهای نهفته کویر لوت: بیابانی مرموز و دست‌نیافتنی
کویر لوت، به ویژه در منطقه کلوت‌های شهداد، از جمله نقاطی است که در دل خود اسراری نهان دارد. برخی اعتقاد دارند این مکان همان شهر نفرین‌شده «قوم لوط» است که در افسانه‌ها به سنگ تبدیل شده است. در اطراف این کلوت‌ها و دیگر نقاط کویر لوت، آثار تمدن‌های باستانی نظیر سفالینه‌ها و ظروف سنگی کشف شده است که قدمت آنها به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
در قسمت‌های مرکزی لوت، دمایی به قدری سوزان وجود دارد که حتی باکتری‌ها نیز نمی‌توانند در آنجا زندگی کنند. با این حال، در منطقه «زنگی احمد»، آثار یک برج مخروبه و اشیاء شکسته‌ای مانند سفال و شیشه پیدا شده‌اند. این ویژگی‌ها و افسانه‌های مربوط به مناطق مرکزی لوت، این کویر را به یکی از مرموزترین نقاط جهان تبدیل کرده‌اند.
لوت به عنوان یکی از صعب‌العبورترین بیابان‌های زمین شناخته می‌شود. فقر شدید پوشش گیاهی، وجود طوفان‌های سهمگین و دمای بی‌رحم باعث شده که حتی دسترسی به بخش‌های داخلی آن دشوار باشد. شترها می‌توانند ۲۰ روز بدون آب زندگی کنند، اما سه روز گرسنگی برای آنها طاقت‌فرسا است. این شرایط، همراه با فعالیت‌های قاچاقچیان و اشرار مسلح در برخی مناطق، باعث شده اطلاعات زیادی از این بخش‌ها به دست نیاید و افسانه‌ها در میان مردم بومی باقی بماند.
دریاچه‌ای در کویر: شگفتی‌های آبی لوت
برخلاف تصور عمومی، کویر لوت تنها سرزمین خشکی و کلوت‌ها نیست؛ بلکه در حاشیه‌های آن، نشانه‌هایی از رودها، چشمه‌ها و حتی دریاچه‌ای زیبا دیده می‌شود. رود شور در شمال غربی، با پخش آب در میان کلوت‌ها، رطوبت همیشگی به منطقه می‌دهد و رودهایی از ارتفاعات کرمان نیز به چاله مرکزی لوت می‌ریزند.
به گفته محققانی چون «حسین رجایی»، رطوبت خاک در مناطق مرکزی، ناشی از سفره‌های آب زیرزمینی است و امکان حیات جانوری محدودی را فراهم کرده است. شگفت‌انگیزتر از همه، تشکیل دریاچه شهداد در سال ۱۳۹۸ است که با رنگ فیروزه‌ای‌اش و غرق کردن بخشی از جاده، منظره‌ای باورنکردنی در دل کویر آفرید. لوت، با تمام خشکی‌اش، گاهی چهره‌ای آبی و زنده به خود می‌گیرد.
