گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
محور امام‌علی از محل میدان کهنه و مسجد جامع عتیق آغازشده و به باغات هزارجریب در دامنه کوه صفه منتهی می‌شود. از مهم‌ترین نقاط این محور میدان کهنه یا همان میدان امام‌علی (ع) است که در حال حاضر با گذشت بیش از ۸۰۰ سال از قدمت میدان و تغییرات بنیادی که طی چندین دهه اخیر در آن ایجاد شده بود احیا شده و مجدد قامت خود را در مرکز تاریخی‌ترین بخش از شهر اصفهان برافراشته است. شهر اصفهان در سه دوره به پایتختی ایران برگزیده شد که در دومین دوره در زمان سلجوقیان، ملک‌شاه سلجوقی اصفهان را به پایتختی برگزید و با احداث میدان اصلی شهر که تا این زمان نام‌های متعددی به خود داشته ازجمله میدان قدیم، میدان کهنه، میدان عتیق، سبزه‌میدان …. و در حال حاضر به دنبال بازگشت شکوه و جلال به میدان مزین به نام مبارک امیرالمؤمنین علی (ع)، این منطقه از شهر را به‌عنوان مرکز حکومت رونق خاصی بخشید
میدان مرکزی شهر با مساحتی بالغ‌بر ۵۷۰۰۰ مترمربع ایجاد و آثار متعدد تاریخی دیگری همچون بازارهای تاریخی دورتادور میدان، مسجد جامع عتیق، مسجد علی، امامزاده هارونیه، مدرسه کاسه گران، کاروانسرای خیار و بازار ریسمان در قسمت شمالی همگی محدوده میدان را احاطه کرده است.
در زمان قاجار با ساخت‌وسازهای بی‌رویه در محدوده میدان، اساساً شکل میدان از بین رفت و فقط بازارهای اطراف باقی ماند و در دوران پهلوی اول و دوم نیز با توسعه شهرنشینی و اجرای خیابان‌های جدید ضمن اجرای چهار خیابان اصلی شهر و میدان ترافیکی محل تقاطع آن در محدوده میدان، در چندین نقطه بازارهای اطراف نیز مورد تخریب قرار گرفت. همه این اتفاقات بیش از ۵۰ سال پیش حادث گردید و مدیریت شهری حال حاضر را بر آن داشت تا آنچه گذشتگان توجه نکردند را متناسب باارزش‌های بسیار بالای آن درک کند و با مشارکت مردم نسبت به احیاء و بازسازی فضای تاریخی میدان و اطراف آن اقدام نمایند. از سال ۱۳۸۳ شهرداری اصفهان به خاطر اهمیت بسیار بالای موضوع مستقیماً وارد میدان عمل گردید و با تکمیل طرح‌ها و تهیه نقشه‌های اجرایی در نیمه اول سال ۱۳۸۸ اقدام به آغاز عملیات نمود.
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
مسجد عتیق
مسجد جمعه اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع‌شده است به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع‌شده است. به‌طورکلی به همان اندازه که میدان نقش‌جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌کند.
تاریخچه مسجد جمعه اصفهان
مسجد جامع یا مسجد جمعه اصفهان یکی از برجسته‌ترین آثار معماری ایران و جهان است و ازآنجاکه بخش‌های مختلف آن در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته‌وپرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است، چراکه کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احتمالاً این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و به‌صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تأیید می‌کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح‌شده است. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است، اما تعمیرات و الحاقات آن به دوره‌های بعد به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود.
معماری مسجد جمعه اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بناشده و ازآنجاکه ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گردآورده است، یکی از بهترین آثاری به شمار می‌رود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت‌شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخش‌هایی از بافت پیرامون آن مربوط می‌کند. گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می‌شوند با تزئینات مقرنس‌سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می‌کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره‌ها نیز مربوط به همین زمان هستند.
به‌طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌های زیر است: شبستان مسجد، گنبد جنوبی، گنبد شمالی، ایوان درویش، ایوان صاحب، ایوان استاد، ایوان شاگرد، ایوان عمر، مسجد الجایتو، شبستان زمستانی بیت الشتاء، کتابخانه خواجه نظام‌الملک، سنگاب ایوان، درویش، سنگاب ایوان صاحب
ارزش‌های معماری مسجد جامع
مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزارساله مسجد سازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبک‌های تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین‌شده با نقوش هندسی، ستون‌های آجری با مقاطع مختلف ازجمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی که از ترکیب دایره‌ها به‌دست می‌آید، طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی، ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هرکدام، گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دوپوسته پیوسته، نماهای موزون و تزیین‌شده در اطراف حیاط، سردرهای ده‌گانه که هرکدام به معبری در اطراف مسجد گشوده می‌شود؛ همه این آثار در ترکیب نهایی مجموعه بی‌نظیری را تشکیل می‌دهد که می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایره‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق کرد. از آن گذشته با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوه جدید نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ کرد و از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا کرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا کرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی است که بعداً الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
مسجد و منار علی
این بنا در یکی از خیابان‌های فرعی منشعب از خیابان هاتف، در نزدیکی مسجد جامع و مجاور مقبره هارون ولایت واقع‌شده و به خاطر ویژگی‌های معماری و تزییناتی، از مساجد مهم و درخور توجه اصفهان است. با توجه به وجود مناره‌ای از دوره سلجوقی و این حقیقت که به روزگار صفویه از این مسجد به نام مسجد سنجریه نام‌برده شده است، می‌توان یقین پیدا کرد که مسجدی در دوره سلجوقی در این محل ساخته‌شده بوده که بعد از ویرانی در سال ۹۲۹ هـ. ق ـ زمان شاه اسماعیل اول ـ میرزا شاه حسین وزیر، مسجد کنونی را جایگزین آن کرده است. در حال حاضر، به‌غیراز مناره که در بطن مسجد علی قرارگرفته، هیچ اثری از بنای دوره سلجوقی مشهود نیست.
پیترودلاواله و شاردن که در سال ۱۶۱۹ و ۱۶۶۶ میلادی در اصفهان بوده‌اند، این مناره را به مقبره هارون ولایت منسوب داشته‌اند. بنای کنونی مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته‌شده و دارای سردر، صحن، ایوان، گنبد خانه و شبستان تابستانی و زمستانی است که با تزیینات زیبای کاشی معرق، مقرنس‌کاری و کتیبه‌های تاریخی مزین شده‌اند. سر درب ورودی مسجد در ضلع باختری آن دارای کاشی‌کاری معرق نفیس و کتیبه تاریخی است. کتیبه مزبور به خط ثلث با کاشی معرق سفید بر زمینه آبی، متضمن نام پادشاه وقت و بانی ساختمان و سال اتمام ساختمان ۹۲۹ هـ. ق است. ردیف اول این کتیبه، قرآنی و به خط ثلث حنایی رنگ است. بقیه سطوح سر در، با کاشی‌کاری معقلی و خطوط بنایی تزیین و نماسازی شده است. صحن مسجد، مربع‌مستطیل و در وسط دارای یک حوض و در چهار ضلع، چهار ایوان است که ایوان جنوبی از دیگر ایوان‌ها وسیع‌تر است و در پشت آن، شبستان گنبددار قرار گرفته است. گنبد این مسجد با ساقه بلند از بیرون با کاشی‌کاری پوشش یافته و از درون دارای مقرنس‌های گچی است. سطوح داخلی گنبد خانه با درگاه‌ها و طاق‌هایی به‌صورت دوطبقه نماسازی شده که طاق‌های طبقه بالا صورت مربع را به کثیرالاضلاع تبدیل کرده‌اند و گنبد بر آن قرارگرفته است. در پاکار گنبد، کتیبه‌ای سرتاسری متضمن آیات قرآنی و تاریخ ۹۲۹ هـ. ق کاشی‌کاری شده است. در زیر گنبد خانه و ایوان جنوبی، شبستان زمستانی مسجد، کمی پایین‌تر از سطح مسجد بناشده و سبک ساختمان آن جالب است. در ابتدای شروع پلکانی که سطح مسجد را به شبستان زیرین متصل می‌کند. در ضلع شمالی مسجد و بر جرز باختری ایوان، لوحی از سنگ مرمر نصب‌شده است. مناره سلجوقی مسجد علی به ارتفاع ۸۵/۴۷ متر، در کنار گنبد قرارگرفته و از شکیل‌ترین مناره‌های دوره سلجوقی است که با تزیینات آجرکاری و کتیبه‌های متعدد مزین شده است. مدخل این منار در درون مسجد قرارگرفته است. در ارتفاع ۳۵/۴۰ متری، قرنیزی به‌صورت تاج بیرون زده و بعدازآن، بخش کوچک‌تر منار قرارگرفته که در انتهای آن نیز قرنیز دیگری قرار دارد. در داخل مناره، ستون مرکزی قرار دارد که پلکان حول محور آن به‌طرف بالا می‌گردد. با توجه به ویژگی‌های معماری مناره به نظر می‌رسد که مربوط به قرن ششم و به‌احتمال کم‌تر، قرن هفتم هجری باشد
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
امامزاده هارونیه
در همه سرزمین‌های اسلامی، اماکن مقدس و مورداحترام مردم، همواره جایگاهی برای رشد و شکوفایی استعداد هنرمندان و نوابغ مسلمان بوده است. مراکز دینی، همچون بقاع متبرکه و امامزادگان (ع)، به گنجینه‌های بی‌بدیلی از جلوه‌های هنر اسلامی تبدیل‌شده‌اند. تاریخ هنر دوره اسلامی نشان می‌دهد که نوابغ گذشته زیبایی‌هایی پدید آورده‌اند که هرگز دوباره به وجود نیامده است. امامزاده هارون ولایت نیز که یکی از زیباترین امامزادگان شهر اصفهان است، گنجینه‌ای است از هنر هنرمندان و نوابغ گذشته. به نظر می‌رسد ساختمان این امامزاده در دوره صفوی بناشده و در دوره قاجار بخش‌هایی به بنا الحاق شده و نیز در این دوره و دوره‌های بعدی تعمیراتی در آن صورت گرفته است.
بنای تاریخی هارون ولایت که بقعه و سر در کاشی‌کاری آن از آثار دوره سلطنت شاه اسماعیل اول و مورخ به سال ۹۱۸ ه.ق است، دارای بقعه، ضریح، رواق و یک گنبد کاشی‌کاری و دو صحن در شمال و مغرب بقعه است این بنای قدیمی که قسمت اصلی آن به عهد صفوی مربوط است در نزدیکی مسجد جامع قدیم و جنب مسجد علی در محله‌ای به همین نام قرار دارد. بقعه هارون ولایت، از سمت مغرب به‌وسیله دری به حسینیه کوچکی باز می‌شود که در اطراف آن، حجراتی است و جرزها و پشت بغل‌های اطراف آن با تزیینات معقلی نفیس تزیین‌شده است. این محل به‌وسیله سردر مجللی به صحن شمالی هارون ولایت مرتبط می‌شود. سر در زیبای امامزاده هارون ولایت که با کاشی‌کاری‌های معرق زیبا و ظریفی با نقوش اسلیمی و ختایی مزین گشته است، از زیباترین سردرهای امامزادگان محسوب می‌شود. رو به روی سر در مسجد علی شامل یک ایوان با ستون‌های سنگی و ایوان‌های کوچکی در اطراف آن است و به‌وسیله پنجره مشبکی با بقعه ارتباط دارد. سقف سر در شرقی بقعه در این ایوان با مقرنس‌های معرق کاشی‌کاری تزیین‌شده که قسمتی از آن‌ها پس از خرابی تجدید ساختمان شده است. نقاشی‌های دیواری در بقعه امامزاده به نظر می‌رسد حاصل کار هنرمندان دوره صفوی است. این نوع تزئین که تقریباً در سرتاسر سطوح فضای بقعه دیده می‌شوند، یا بر روی تزئینات گچ‌بری شده، نقش بسته است و یا بر روی سطوح تخت گچی دیوارها. در بیشتر بخش‌های نقاشی شده، رنگ لاجوردی، اخرایی و سبز حاکمیت دارد، که یا به‌صورت حاشیه‌های تزئینی با نقوش گیاهی در اطراف کتیبه‌ها و قاب‌بندی‌های بخش‌های مختلف اجراشده‌اند و یا به‌صورت قاب‌هایی لاجوردی با حاشیه‌های اخرایی‌رنگ در فضایی نزدیک به گنبد. از زیباترین بخش‌های نقاشی دیواری این فضا می‌توان به کتیبه‌هایی که در بخش میانی چهار ضلع بقعه اجراشده است، اشاره کرد. این نقوش زیبا که احساسی همچون تذهیب و یا نقش فرش را در خوددارند، بر زمینه‌ای کرمی رنگ اجراشده‌اند. هماهنگ با این کتیبه‌ها، دورتادور بقعه کتیبه‌ای با آیاتی از قرآن مزین گشته است. در لابه‌لای این خطوط، نقوشی زیبا، ظریف و دل‌نشین از اسلیمی و گل‌های ختایی نقش بسته است. اگرچه ازنظر نقش این کتیبه یکی نیستند اما ازلحاظ کلی به یک سبک کارشده‌اند. در کتیبه شرقی علاوه بر این‌ها، نقوش حیوانی نیز وجود دارد. علاوه بر تزئینات معرق کاشی، در بقعه امامزاده از تزئینات گچی نیم برجسته و کشته بری نیز استفاده‌شده است. در دو طرف سر در باشکوه امامزاده هارون ولایت دو سکو در دو طرف پله‌ها قرار دارد که نمای روبروی آن با نقوش زیبایی از اسلیمی‌ها و ترنج‌ها و سرترنج ها حجاری‌شده است. دو ستون کوچک نیز زینت‌بخش گوشه‌های این دو سکو است، این ستون‌ها که در خود سکوها تعبیه‌شده‌اند، دارای پایه‌ای گلدانی و سرستونی پرکار هستند.
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
خانه هارونیه
خانه تاریخی هارونیه در ضلع جنوبی میدان عتیق (میدان کهنه) در خیابان هارونیه واقع‌شده است. سند مستندی از تاریخچه ساخت این بنا در دست نیست ولیکن با توجه به شیوه‌های بکار گرفته‌شده در نحوه ساخت آن و تزئینات بکار رفته در نما و فضاهای داخلی می‌توان آن را یکی از بناهای دوره قاجاریه محسوب کرد، که با عملکرد مسکونی شکل‌گرفته است.
مساحت بنا ۷۲۳ متر و در دوطبقه (بدون زیرزمین) به‌صورت سازه دیوار باربر و فضاهایش با طاق و قوس پوشش داده‌شده است. سطح زیربنای آن حدود ۶۰۰ مترمربع و با یک حیاط روبه شرق بنا گردیده است که ظاهراً فضاهای وابسته جانبی را نیز داشته که همگی تخریب گردیده‌اند. ساختمان دارای یک قسمت اصلی در وسط (شاه‌نشین) و چهار بخش فرعی در دوطبقه در طرفین فضای اصلی می‌باشد. قسمت‌های فرعی درگذشته تخریب گشته و اینک در حال بازسازی می‌باشند. تمام بدنه ساختمان از کاه‌گل پوشیده شده است. تزئینات بدنه شرقی این بنا شامل یک ریتم از کادربندی روی نما به‌صورت قوس‌های پنج و هفت و مربع‌های در بالا می‌باشد. آنچه نمای جنبی را چشم‌نواز می‌کند مقرنس‌های تراس شرقی نما و یک نمای کاه‌گلی است. فضای اصلی ساختمان دارای تزئیناتی از قبیل نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها در طاقچه‌ها، دیوارها و سقف می‌باشد که بارنگ‌های طلایی، سرمه‌ای، کرم و سبز خودنمایی می‌کنند. شاه‌نشین دارای یک شومینه می‌باشد که در دوره‌های معاصر تغییراتی در آن شده است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های اطراف این شومینه به آن جلوه‌ای خاص بخشیده است. طاقچه‌های قسمت اصلی همگی دارای مقرنس‌ها و نقاشی‌هایی در اطراف خود می‌باشند. این ساختمان فاقد هرگونه در و پنجره قدیمی می‌باشد و تنها یک جفت پنجره زیبا در طبقه اول در فضای غلام گردها موجود است که یکی از آن‌ها در اثر آتش‌سوزی از بین رفته است. سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان از تاریخ ۱۵/۹/۷۹ به مرمت و احیاء این خانه تاریخی پرداخت که در اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۴ عملیات مرمتی فاز اول خاتمه یافت و این بنا در حال حاضر با کاربری اداری مورداستفاده قرارگرفته است.
گزارش مجله گردشگری کوله / طرح های سازمان نوسازی و بهسازی
نویسنده : گردشگری کوله
