مارهای زهری در ایران انواع مختلفی دارند و پراکندگی آن‌ها در نقاط مختلف متفاوت است. آیا زهر مارها با هم تفاوت دارد؟ آیا تمام زهر مارها باعث کشته شدن افراد میشود؟ در این نوشته به صورت کامل به معرفی زهر مارها و خطرات حاصل از آن می‌پردازیم.
به ویدئوی زیر با دقت نگاه کنید، در این فیلم به صورت کاملاٌ تخصصی در مورد انواع زهر در مارها صحبت شده است که بسیار می‌تواند برای طبیعت‌گردان و فعالان محیط زیست مناسب باشد:
زهر مار چیست؟
زهر مار ترشحات بزاق تکامل یافته مار است که در غدد زهری این جانور ذخیره میشود. حال این غدد زهری کجا قرار دارند؟ دو نیش مار (فَنگ) و برآمدگی روی سر او در واقع همان دو کیسه‌ی زهری هستند که زهر در آن‌ها ذخیره میشود. مار می‌تواند از طریق زهر ذخیره شده در این کیسه‌ها، آن را از طریق دندان‌هایش به بدن طعمه تزریق کند.
این فرآیند شبیه واکسن زدن است. دندان مار توخالی است و هنگامی که طعمه را گاز می‌گیرد، زهر از کیسه‌های زهری وارد دندان‌ها میشود و سپس به بدن طعمه تزریق می‌گردد.
زهر مار مایعی روغنی‌شکل است که رنگ آن در طیفی میان زرد، نارنجی و خردلی قرار دارد. این مایع ترکیبات شیمیایی فعالی دارد که بر بدن طعمه اثر می‌گذارند.
انواع زهر مار
زهر مارها به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
پروتئولیتیک (proteolytic)
هموتوکسیک (Hemotoxic)
نوروتوکسیک (Neurotoxic)
سیتوتوکسیک (Cytotoxic)
زهر همه مارها حاوی نوع پروتئولیتیک (proteolytic) است، به همین دلیل گاهی زهر مارها را به سه دسته تقسیم می‌کنند.
۱. زهر پروتئولیتیک (proteolytic)
این نوع زهر در تمامی مارها وجود دارد و تفاوتی ندارد که چه ماری یا از چه ناحیه‌ای فرد را گزیده باشد. این زهر بافت‌های مولکولی و به ویژه محل گزش را تجزیه می‌کند و باعث تخریب ساختارهای بافتی، به‌خصوص در ناحیه گزش میشود.
به همین دلیل در مارگزیدگی، انحلال پوست در اطراف محل نیش مشاهده میشود که ناشی از همان ماده شیمیایی پروتئولیتیک است.
زهر پروتئولیتیک (proteolytic) رگ‌های خونی و بافت‌های ماهیچه‌ای را تجزیه می‌کند و مرگ طعمه را تسریع می‌نماید. مارهای خانواده افعی و مارهای زنگی بیش از سایر مارها از این نوع زهر برخوردارند.
۲. زهر هموتوکسیک (Hemotoxic)
«همو» (Hemo) به معنای خون است و این زهر بر سیستم خونی تأثیر می‌گذارد. زهرهموتوکسیک(Hemotoxic)،گلبول‌های قرمز خون را در بدن فرد گزیده از بین میبرد و هم‌زمان بر بافت‌ها و اندام‌های دیگر نیز اثر می‌گذارد.
افرادی که دچار گزش از نوع هموتوکسیک (Hemotoxic) می‌شوند، بلافاصله درد شدیدی احساس می‌کنند که از جنبه‌ای مثبت است، زیرا این احساس درد باعث میشود فرد سریع‌تر متوجه گزش شده و برای درمان اقدام کند.
علت درد، تجزیه سلول‌ها و بافت‌های اطراف محل گزش است. این زهر می‌تواند باعث لخته‌شدن بیش از حد خون یا جلوگیری از لخته‌شدن آن شود، که هر دو حالت ممکن است کشنده باشند.
اثرات این زهر در بدن انسان شامل نارسایی قلبی و عروقی، از بین رفتن اندام آسیب دیده و خون ریزی داخلی گسترده است. با وجود خطر بالا، تأثیر آن نسبت به دیگر انواع زهر کندتر بروز می‌کند، بنابراین امکان نجات فرد بیشتر است.
مارهای خانواده افعی دارای زهر هموتوکسیک (Hemotoxic) هستند و در ایران گونه‌های متعددی از آن‌ها یافت میشود، از جمله:
- افعی قفقازی در شمال کشور (ناحیه البرز و جلگه خزر).
- افعی شاخدار عربی در جلگه خوزستان.
- افعی جعفری با پراکندگی گسترده از ایران مرکزی تا کرانه خلیج فارس، فارس، دشت‌های غرب زاگرس و جزایر خلیج فارس.
- افعی کک و کک مار در منطقه زابل.
- افعی گرزه که از خطرناک‌ترین گونه‌هاست و در شمال، شمال‌شرق، غرب، نواحی مرکزی و جنوبی ایران زیست می‌کند.
- افعی کوهرنگی (بومی ایران) در استان‌های کهگیلویه، لرستان و چهارمحال‌وبختیاری.
- افعی دماوندی یا لطیفی (بومی و در حال انقراض) در دامنه جنوبی البرز.
- افعی شاخدار ایرانی با پراکندگی حدود نود درصدی در سراسر کشور.
- افعی شاخدار دم‌عنکبوتی در غرب ایران.
- افعی البرزی در نواحی شمالی.
۳. زهر نوروتوکسیک (Neurotoxic)
«نورو» به معنای عصب است و از میان چهار نوع زهر، این نوع خطرناک‌ترین محسوب میشود. زهر نوروتوکسیک (Neurotoxic) بر سیستم عصبی اثر می‌گذارد و باعث فلج عضلات و از دست دادن هوشیاری میشود.
این نوع زهر از انتقال تکانه‌های عصبی در بخش‌های مختلف بدن جلوگیری می‌کند و در مواردی به سرعت عمل می‌نماید. برخلاف زهر هموتوکسیک (Hemotoxic) که خون‌گراست، زهر نوروتوکسیک (Neurotoxic) دیرتر باعث بروز علائم میشود و فرد ممکن است متوجه گزش و انتقال زهر نشود.
برای مثال، نیش مامبای سیاه بین ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بدون علامت است و می‌تواند در کمتر از یک ساعت منجر به بیهوشی فرد آسیب دیده شود.
- مارهای خانواده الیپیده شامل گونه‌های مرجانی، کبری و کریت‌ها دارای زهر نوروتوکسیک (Neurotoxic) هستند.
- در ایران مار مرجانی و مامبا وجود ندارد، اما کریت‌ها در جنوب‌شرق کشور زیست می‌کنند.
- کبری یا کفچه‌مار در شمال شرق ایران و کبرای خوزستانی در ناحیه خوزستان یافت میشود.
همچنین مارهای دریایی فراوانی در خلیج فارس زندگی می‌کنند، از جمله:
مار دریایی سرکوچک، مار دریایی سرکوتاه، مار دریایی حلقوی، مار دریایی خلیج فارس و مار دریایی آراسته.
۴. زهر سیتوتوکسیک (Cytotoxic)
زهر سیتوتوکسیک (Cytotoxic) بافت‌گرا است و مستقیماً به سلول‌های بدن حمله می‌کند. این زهر موجب مرگ سلولی و تخریب بافت‌های پوست و اندام‌ها میشود و بیشتر در مارهای کبری و آلاپیده دیده میشود.
اگرچه میزان کشندگی آن نسبت به زهر هموتوکسیک کمتر است، اما می‌تواند باعث از بین رفتن اندام یا ناتوانی‌های دائمی شود. این زهر به‌شدت به بافت‌های زیرین پوست آسیب می‌زند؛ درمان ممکن است، اما عوارض آن اغلب تا پایان عمر باقی می‌ماند.
آیا یک مار توانایی تزریق چند نوع زهر به طعمه را دارد؟
بله. ترکیب پروتئولیتیک در زهر تمام مارها وجود دارد. برای مثال، اگر ماری مانند کبری که زهرش عصب‌گرا (نوروتوکسیک) است، طعمه‌ای را بگزد، علاوه بر زهر نوروتوکسیک، زهر پروتئولیتیک نیز به بدن طعمه منتقل میشود.
آیا هنگام مارگزیدگی باید از پادزهر استفاده کرد؟
بله، حتماً. بسیاری از افراد معتقدند پادزهر تأثیر زیادی دارد، در حالی‌که برخی دیگر تردید دارند. با این حال، پس از وقوع گزش، استفاده از پادزهر برای کنترل اثر زهر در بدن ضروری است.
بیشتر موارد مارگزیدگی به دلیل کنجکاوی انسان نسبت به مار رخ می‌دهد. میزان مرگ‌ومیر بر اثر گزش، به قدرت زهر، وضعیت سیستم ایمنی بدن فرد و همچنین سن و بلوغ مار بستگی دارد.
در طبیعت، از نزدیک شدن و تحریک مارها باید پرهیز کرد، زیرا در نود و نه درصد موارد، گزش نتیجه‌ی رفتارهای کنجکاوانه انسان است.
