دریاچه هامون، سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریای خزر و دریاچه ارومیه، یکی از جاذبه‌های طبیعی مهم استان سیستان و بلوچستان است. این دریاچه از سه بخش تشکیل شده که در مواقعی که سطح آب بالا می‌آید به هم متصل می‌شوند. رودخانه هیرمند منبع اصلی تأمین آب این دریاچه است که به واسطه آن، هامون به یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان و گونه‌های آبی تبدیل شده است.
دریاچه هامون: ویژگی‌ها و موقعیت جغرافیایی
دریاچه هامون با وسعت ۵۶۶۰ کیلومتر مربع در مرز ایران و افغانستان قرار دارد. نیمی از آن در استان کرمان و نیمی دیگر در سیستان و بلوچستان واقع شده است. این منطقه شامل دشت‌های جیرفت، فاریاب، ایرانشهر و بمپور است و از نظر جغرافیایی در دسته مناطق بیابانی قرار می‌گیرد. ارتفاعات کوهستانی هامون، مانند کوه شاه با ۴۴۰۰ متر ارتفاع، و چاله جازموریان با ۳۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا، به‌طور چشمگیری متنوع هستند.
این منطقه به دلیل رطوبت دریای عمان و تغییرات شدید سطح آب دریاچه، ویژگی‌های خاصی دارد. در فصل‌های مختلف، وسعت دریاچه تغییر می‌کند و در بهترین شرایط، ۳۸۲۰ کیلومتر مربع آن در ایران است. سواحل دریاچه به‌طور دائم تغییر کرده و بیشتر پوشش گیاهی آن شامل خار و بوته‌های کم‌ارتفاع است.
دریاچه هامون در تاریخ و فرهنگ ایران
دریاچه هامون همواره در تاریخ و ادبیات ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است. در متون اوستا به این دریاچه اشاره شده و کوه اوشیدا، که در نزدیکی آن قرار دارد، به‌عنوان محل نزول وحی به زرتشت پیامبر شناخته می‌شود. امروزه این کوه با نام کوه خواجه شناخته می‌شود. تیمور لنگ نیز درباره دریاچه هامون چنین گفته است: «امیر سیستان مرا سوار بر کشتی کرد و در دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوران رستم، وسعت این دریا بیش از آنچه که می‌بینی، بوده است.» همچنین مؤلف کتاب حدودالعالم درباره آن نوشته است: «دریای زره در سیستان است که گرد آن سی فرسنگ است، و در پهنای آن هشت فرسنگ است؛ گاهی آب این دریا آن‌قدر زیاد می‌شد که از رودی به کرمان می‌ریخت و به دریای اعظم می‌پیوست».
در سال ۱۳۹۴، ایران موفق شد تالاب هامون را به‌عنوان دوازدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره کشور در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره یونسکو به ثبت برساند.
تالاب هامون و بحران گرد و غبار در سیستان و بلوچستان
خشکسالی‌های مداوم و کاهش شدید ورودی آب از رودخانه هیرمند باعث خشک شدن بستر دریاچه هامون شده است. این وضعیت موجب شده تا حتی با وزش کوچک‌ترین باد، ریزگردها از بستر خشک تالاب به هوا بلند شوند. در نتیجه، وزش بادهای موسمی سیستان و توفان‌های شن، تأثیرات منفی زیادی بر مردم سیستان و بلوچستان به ویژه در شهرهای زاهدان و زابل داشته است. این پدیده نه تنها مشکلات بهداشتی و زیست محیطی ایجاد کرده، بلکه آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی زیادی نیز به دنبال داشته است.
تنوع جانوری دریاچه هامون و تهدیدات ناشی از خشکی آن
دریاچه هامون تنها مکان در شرق ایران است که پذیرای مهاجرت پرندگان از نقاط مختلف دنیا می‌باشد. این دریاچه زیستگاه بیش از ۲۳۹ گونه جانوری است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به پلیکان، فلامینگو، غاز، قوی گنگ، باکلان، اردک تاجدار، آنقوت، عقاب، شاهین، جغد، مارها، بزمجه‌ها و ماهی‌ها اشاره کرد. این تنوع زیستی در دریاچه هامون برای بسیاری از گونه‌های نادر حیات ضروری است.
اما با خشک شدن دریاچه هامون، این جانوران نیز با تهدیدات جدی مواجه شده‌اند. مرگ دریاچه به مرگ بسیاری از این گونه‌ها منجر می‌شود. علاوه بر آن، نابودی پوشش گیاهی اطراف دریاچه، سبب از بین رفتن منابع غذایی برای دام‌ها شده و در نتیجه دامداری و پرورش گاوهای سیستانی در این منطقه نیز دچار بحران گردیده است.
علل خشک شدن دریاچه هامون
خشک شدن دریاچه هامون نتیجه مجموعه‌ای از عوامل انسانی و طبیعی است. علاوه بر تغییرات اقلیمی، توسعه زمین‌های زراعی در اطراف دریاچه و سدسازی بر روی رودخانه‌های تغذیه‌کننده این دریاچه، به طور مستقیم باعث کاهش حجم آب ورودی به آن شده است. افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به آب و منابع غذایی، همراه با روش‌های آبیاری غیرمدرن و هدررفت آب، از دیگر دلایل این بحران هستند.
همچنین، تأمین آب شرب برای شهرهای بزرگ نیز فشار بیشتری بر منابع آبی منطقه وارد کرده است. وارد کردن ماهی آمور، که بدون بررسی سازگاری آن با اکوسیستم منطقه انجام شد، پیامدهای مخربی داشت. این ماهی به سرعت تکثیر شد و تمامی نیزارهای تالاب را از بین برد، که یکی از عوامل عمده تغییرات اکولوژیکی در منطقه گردید. افزون بر این، ساخت سدهایی روی زمین‌های گل‌رس باعث کاهش سرعت جریان آب رودخانه هیرمند شد و به تبع آن، میزان آبی که به دریاچه هامون می‌رسید، کاهش یافت.
