در دشت‌های فیروزآباد استان فارس، شهری باستانی آرمیده است که رازهای بزرگی از دوران ساسانیان را در دل خود دارد. «شهر گور»، نخستین پایتخت این سلسله باشکوه، اثری بی‌نظیر از شکوه معماری و شهرسازی ایران باستان است که در سال ۱۳۹۷ همراه با هشت اثر دیگر، به عنوان بخشی از «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
این شهر که در حدود پنج کیلومتری غرب فیروزآباد قرار دارد، به‌عنوان یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های تاریخی منطقه شناخته می‌شود. گور، نخستین شهر دایره‌ای ایران لقب گرفته است و طراحی منحصربه فرد آن، پژوهشگران را در شناخت اصول مهندسی و شهرسازی دوران ساسانیان یاری رسانده است.
با وجود انجام کاوش‌های گسترده در این محوطه، هنوز رازهای بسیاری در دل خاک نهفته مانده‌اند. شهر باستانی گور، نه تنها روایتگر بخشی مهم از تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران است، بلکه آینه‌ای است از هنر، معماری و اندیشه شهری در یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ ایران‌زمین است.
شهر باستانی گور؛ نخستین شهر دایره‌ای ایران
شهر باستانی گور در پنج کیلومتری غرب فیروزآباد، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی دوره ساسانی در استان فارس است که در سال ۱۳۹۷ به‌همراه هشت سایت دیگر با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
نخستین نشانه‌های شهر گور به پیش از دوره ساسانی بازمی‌گردد؛ اما این شهر در سال ۲۲۴ میلادی به دستور اردشیر بابکان، پس از پیروزی بر اشکانیان، بازسازی و به پایتخت نخست ساسانیان تبدیل شد. گور، که به‌دلیل طراحی شعاعی خود با عنوان نخستین شهر دایره‌ای ایران شناخته می‌شود، مرکز سیاسی، نظامی و اقتصادی مهمی در آن دوره بود.
در گذشته‌های دور، موقعیت جغرافیایی ممتاز دشت فیروزآباد با کوه‌های محافظ اطراف و رودهای جاری، بستر مناسبی برای ساخت شهری مقاوم و امن فراهم کرده بود. گفته می‌شود حتی اسکندر مقدونی نیز برای تصرف آن ناچار شد مسیر رودخانه را تغییر دهد. پس از افول این شهر در دوره اشکانی، ساسانیان بار دیگر آن را به اوج رساندند.
گور در مسیر مهم تجاری میان چین، هند، روم و بندر سیراف قرار داشت و به‌دلیل شبکه آبرسانی پیشرفته، کشاورزی و تجارت در آن رونق داشت. با حمله اعراب، بخشی از شهر ویران شد؛ اما در دوره آل‌بویه با فرمان عضدالدوله دیلمی بازسازی و بعدها با نام «فیروزآباد» شناخته شد.
از گور در دوره‌های مختلف با نام‌هایی همچون «اردشیر خوره»، «به اردشیر» و «ده کوشک» نیز یاد شده است. با وجود گذشت قرن‌ها، حدود ۴۰ درصد از سفالینه‌های کشف‌شده در این منطقه به دوران ساسانی تعلق دارند.
از مهم‌ترین آثار ثبت‌شده در قالب مجموعه میراث جهانی ساسانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
شهر گور
سنگ‌نگاره‌های اردشیر بابکان
کاخ اردشیر بابکان
قلعه دختر
غار شاپور
شهر و کاخ بیشاپور
کاخ بهرام گور در سروستان
کاوش‌های شهر باستانی گور فیروزآباد
شهر باستانی گور، با ساختاری مدور و شواهد تاریخی ارزشمند، جایگاه سیاسی، آیینی و شهری ویژه‌ای در ایران باستان داشته است. در جریان کاوش‌های باستان شناسی، آثار زیادی از جمله سفالینه‌های متعلق به دوران ساسانیان کشف شده‌اند که گویای رونق این شهر در آن دوره‌اند.
ساختار و تقسیم بندی شهر
شهر گور، دایره‌ای به قطر تقریبی دو کیلومتر داشت و با دیوارهای شعاعی و منحنی، به ۶۱ بخش تقسیم می‌شد. سیستم دفاعی آن شامل دو دیوار خشتی و خندقی عریض بود. مرکز شهر، منطقه‌ای حفاظت شده برای بناهای حکومتی و آیینی به شمار می‌رفت، در حالی که مناطق بیرونی به سکونت مردم اختصاص داشت.
برج منار میلو
در قلب شهر، برج «منار میلو» قرار داشت؛ بنایی سنگی و مربعی که ارتفاع اولیه آن را حدود ۸۰ متر برآورد می‌کنند. این برج، نماد قدرت پادشاهی و مرکزی برای دیده بانی، مراسم آیینی و طراحی پلان شهری بود.
عمارت تخت نشین و آتشکده
در جنوب شرقی منار میلو، بنایی به نام «عمارت تخت‌نشین» قرار دارد که باستان‌شناسان آن را آتشکده‌ای مرتبط با آیین زرتشتی دانسته‌اند. این عمارت شامل بقایای سنگ‌فرش و دروازه‌ای سنگی است.
رصدخانه گور
یکی از کشفیات مهم شهر گور، رصدخانه‌ای باستانی است که در سال ۱۳۸۴ توسط پروفسور دیتریش هوف شناسایی شد. این سازه دایره‌ای با قطر ۶٫۵ متر و نشانه‌هایی از ابزارهای رصدی، نشانگر پیشرفت دانش ستاره‌شناسی در دوره ساسانی است.
نقش چهار شاهزاده ساسانی
در نزدیکی منار میلو، تصویری نقش شده از چهار شاهزاده ساسانی کشف شده که به دوران اردشیر بابکان بازمی‌گردد. این نقش از لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند است، چرا که تصویری مشابه از نخستین سال‌های حکومت ساسانیان وجود ندارد.
دروازه‌های شهر
چهار دروازه اصلی شهر با نام‌های مهر (شرق)، بهرام (غرب)، هرمز (شمال) و اردشیر (جنوب) ساخته شده بودند. طراحی و تزیینات رنگارنگ آن‌ها شباهت زیادی به سردرهای تخت جمشید داشته و نشان از ذوق هنری ساسانیان دارد.
کاخ اردشیر بابکان؛ میراثی باشکوه در نزدیکی شهر گور
در فاصله حدود هشت کیلومتری شمال شهر باستانی گور، بنایی تاریخی با شکوه به نام کاخ اردشیر بابکان قرار دارد؛ یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های تاریخی فیروزآباد فارس است.
تاریخ دقیق ساخت این کاخ مشخص نیست، اما نظرات مختلفی درباره آن وجود دارد. برخی ساخت آن را به دوران پادشاهی اردوان پنجم نسبت می‌دهند و برخی دیگر آن را حاصل فرمان اردشیر بابکان می‌دانند. نکته قابل توجه، سبک معماری خاص این کاخ است که آن را به طور هم‌زمان به عنوان کاخ شاهانه و آتشکده معرفی کرده است.
معماری این بنا به وضوح تحت تأثیر دوران اشکانی است؛ گنبدهای بلند، ستون‌های ضخیم و پلان خاص بنا، نشان از تلفیق سبک‌های معماری در گذر از اشکانیان به ساسانیان دارد. ساختار کلی کاخ در سه بخش اصلی تعریف می‌شود: ایوان ورودی، حیاط مرکزی و تالار اصلی.
شباهت چشم‌گیری میان کاخ اردشیر و کاخ ساسانی سروستان دیده می‌شود و به همین دلیل در برخی منابع از آن با عنوان «آتشکده فیروزآباد» نیز یاد شده است.
قلعه دختر؛ دژی باشکوه در دل تنگاب فیروزآباد
در ۱۵ کیلومتری شمال شهر باستانی گور، قلعه دختر بر بلندای دره تنگاب فیروزآباد، یادگاری از شکوه دوران ساسانیان خودنمایی می‌کند. این دژ نظامی پس از پیروزی اردشیر بابکان بر اشکانیان ساخته شد و با ساختاری ذوزنقه‌ای و دیواری مستحکم، از دل دشت تا دامنه کوه کشیده شده است.
در دل این قلعه، کاخ سلطنتی قلعه دختر جای گرفته که شامل دو بخش مسکونی و شاهانه است. معماری این کاخ در سه طبقه طراحی شده که با پلکان‌هایی به هم متصل می‌شوند و ایوان بلند و تالار گنبددار در مرتفع‌ترین نقطه آن قرار دارند.
تزئینات ظریف و تکنیک‌های معماری خاص این بنا، به روشنی بیانگر هنر دوره اردشیر بابکان هستند. هرچند بخش‌هایی از قلعه طی قرون از میان رفته، اما بقایای آن هنوز عظمت و اقتدار این دژ کهن را به رخ می‌کشد. بازدید از قلعه دختر در کنار شهر گور، تجربه‌ای به‌یادماندنی از سفر به دل تاریخ ایران خواهد بود.
دریاچه سد تنگاب؛ آرامش در کوهستان‌های فیروزآباد
حدود ۳۰ کیلومتر شمال‌شرقی شهر باستانی گور، دریاچه سد تنگاب با چشم‌اندازهایی بکر در دل طبیعت، پذیرای گردشگران و دوست‌داران طبیعت است. این دریاچه که با نام‌هایی چون سد ساسانیان، سد اردشیر و سد آریوبرزن نیز شناخته می‌شود، در شمال‌غربی فیروزآباد و کنار رودخانه فیروزآباد قرار دارد و نقش مهمی در تامین آب کشاورزی و صنعتی منطقه دارد.
آب این دریاچه از چشمه‌های مرتفع حنیفقان و رودخانه‌های جاری اطراف تنگه هلاکو تامین می‌شود که پس از پیوستن به یکدیگر، در تنگاب جمع می‌گردند.
حضور پرندگانی چون لک لک سیاه، حواصیل، پلیکان خاکستری، آبچیلک و اگرت، در کنار مناظری سرسبز، این دریاچه را به مکانی دل‌انگیز برای پیک‌نیک، عکاسی و طبیعت‌گردی تبدیل کرده است. همچنین منطقه حفاظت‌شده پادنا در نزدیکی این دریاچه واقع شده و مسیرهای دسترسی آن از جاده‌های فیروزآباد–شیراز و میمند فراهم است.
روستای خرقه؛ بهشت سرسبز فیروزآباد
در ۱۹ کیلومتری غرب شهر باستانی گور، روستای خرقه با طبیعتی سرسبز و چشم‌نواز، یکی از زیباترین ییلاق‌های منطقه فیروزآباد به شمار می‌رود؛ تا جایی که بسیاری از آن با عنوان بهشت فیروزآباد یاد می‌کنند.
این روستای خوش‌آب و هوا، مجموعه‌ای از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی مانند آبشار، چشمه، تنگ، قلعه و به ویژه بقعه امامزاده داوود خرقه را در خود جای داده است. بسیاری از دیدنی‌های تاریخی خرقه در تنگ خرقه و دره‌ای سرسبز قرار دارند که مقصدی محبوب برای گردشگران و طبیعت گردان است.
بنای امامزاده خرقه مربوط به دوره ایلخانی است و با معماری خاص خود، توجه هر بازدیدکننده‌ای را جلب می‌کند؛ این آرامگاه در سه طبقه طراحی شده است: طبقه اول مربع، طبقه دوم شش‌ضلعی و طبقه سوم مدور.
اگر به شهر باستانی گور سفر می‌کنی، گذری به این روستای دل‌فریب می‌تواند تجربه‌ات را کامل‌تر کند.
تنگه هایقر؛ گرند کنیون ایران
در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی گور، یکی از شگفت‌انگیزترین جلوه‌های طبیعت ایران با نام تنگه هایقر خودنمایی می‌کند؛ تنگه‌ای عمیق با صخره‌های بلند و رودخانه‌ای جاری که مناظری بکر و تماشایی خلق کرده است.
این تنگه حیرت‌انگیز که بسیاری از آن با عنوان گرند کنیون ایران یاد می‌کنند، حدود ۸ کیلومتر طول و ۴۳۰ متر عمق دارد و زیستگاهی برای گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری است. رودخانه خروشان هایقر نیز در دل این دره جریان دارد و زیبایی آن را دوچندان کرده است.
بهترین فصل بازدید از تنگه هایقر بهار است؛ زیرا در تابستان گرما و آفتاب شدید، و در پاییز و زمستان بارش و سرما ممکن است مانع لذت‌بردن از این طبیعت بکر شود. اگر قصد بازدید دارید، باید آماده یک پیاده‌روی دو ساعته برای ورود به تنگه باشید؛ سفری ماجراجویانه که ارزشش را دارد.
