در دل یکی از محله‌های قدیمی شیراز، جایی که زمانی متعلق به خاندان قوام بود، بنایی چشم‌نواز از دل تاریخ قاجار سر برآورده که امروز با نام «مسجد نصیرالملک» یا همان مسجد صورتی شناخته می‌شود.
این مسجد زیبا با شیشه‌های رنگارنگ، کاشی‌کاری‌های ظریف و معماری دل ربا، نه تنها یکی از خاص‌ترین مساجد ایران بلکه یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری شیراز است.
تلالو نور از پنجره‌های رنگی و بازی رنگ‌ها روی فرش‌ها، فضایی افسانه‌ای می‌سازد که گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود می‌کند. مسجد نصیرالملک، ترکیبی از هنر، تاریخ و معنویت است که هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد.
مسجد نصیرالملک؛ میراثی از شکوه قاجار
مسجد نصیرالملک، یکی از درخشان‌ترین جلوه‌های معماری قاجاری، به دستور میرزا حسن‌علی خان نصیرالملک، یکی از بزرگان آن دوره، ساخته شد. طراحی و اجرای این بنای زیبا را محمدحسن معمار بر عهده داشت. ساخت مسجد از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری به طول انجامید و در طی حدود ۱۲ سال به ثمر رسید.
این مسجد با زیربنایی در حدود ۲۲۱۲ متر مربع و مساحتی نزدیک به ۲۹۸۰ متر مربع، شاهکاری از هنر و معماری سنتی ایرانی است. فرآیند مرمت و نگهداری دقیق این اثر ارزشمند، با رعایت اصول جهانی حفاظت از آثار تاریخی، سال‌هاست توسط موقوفه نصیرالملک و به تولیت محمود قوام و مدیریت مهندس کوروش جاویدی پارسی‌جانی در حال انجام است.
در منابع تاریخی همچون فارس نامه ناصری از مسجد نصیرالملک به عنوان بنایی مستحکم و باشکوه یاد شده که در زیبایی و ابعاد حتی از مسجد مشیر نیز فراتر رفته است. کتاب آثار العجم نیز با نگاهی دقیق، به توصیف فضای داخلی و جلوه‌های معماری آن پرداخته است.
این شاهکار معماری، در سال ۱۳۵۸ به شماره ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و امروزه به‌عنوان یکی از نمادهای ماندگار شیراز، در دل علاقه‌مندان به تاریخ و هنر می‌درخشد.
معماری مسجد نصیرالملک؛ آمیزه‌ای از ظرافت و شکوه
مسجد نصیرالملک با صحن وسیع و روح‌نوازی که در بخش شمالی آن جای گرفته، یکی از جلوه‌های بی‌نظیر هنر معماری ایرانی به شمار می‌رود. این بنای ارزشمند، ترکیبی از بخش‌های گوناگون است که در هر کدام، جلوه‌ای خاص از ذوق، دقت و خلاقیت معمارانه به چشم می‌خورد.
از کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز گرفته تا ظرافت بی‌نظیر در طراحی ستون‌ها، هر گوشه از این مسجد، قصه‌ای از هنر و معنویت را روایت می‌کند. این معماری نه‌تنها با چشم، بلکه با جان درک می‌شود؛ گویی سنگ‌به‌سنگ آن با نیت زیبا ساختن دنیا خلق شده است.
سردر ورودی مسجد نصیرالملک؛ آغاز سفری به دنیای رنگ و هنر
قدم اول برای ورود به شکوه مسجد نصیرالملک، گذر از سردری با شکوه و چشم‌نواز است که طاق‌نمایی بلند و مجلل آن، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. سقف این طاق‌نما با کاشی‌های هفت رنگ آراسته شده که همچون فرشی از رنگ و نقش، از بالای سر بازدیدکننده عبور می‌کند.
ازاره‌های سنگی این بخش از جنس سنگ گندمک هستند که با سادگی و استحکام خود، زیبایی خیره‌کننده کاشی‌ها را کامل می‌کنند. در دل همین طاق‌نما، مقرنس‌کاری‌هایی چشمگیر با همان سبک هفت‌رنگ دیده می‌شود که روح معماری ایرانی-اسلامی را با دقتی استادانه به نمایش می‌گذارد.
درهای ورودی مسجد، دو لنگه چوبی بزرگ هستند که در عین سادگی، وقاری خاص دارند. در بالای این درها، کتیبه‌ای بر روی سنگ مرمر قرار دارد که بر آن، شعری از شوریده شیرازی حک شده است؛ شعری که به ستایش سازنده مسجد و یادآوری سال پایان ساخت آن می‌پردازد، و همچون نگینی ادبی بر معماری این بنای فاخر می‌درخشد.
شبستان غربی؛ زمستان نشینی در دل هنر و ایمان
در دل معماری شاعرانه‌ی مسجد نصیرالملک، شبستان غربی همانند قطعه‌ای از بهشت، با شکوه و دقت ساخته شده است. برخلاف معماری متداول مساجد ایرانی، که اغلب شبستان‌ها را عمود بر قبله می‌سازند، هر دو شبستان مسجد نصیرالملک با دقتی معمارانه، در امتداد قبله قرار گرفته‌اند؛ گویی خود بنا نیز در حال نیایش است.
این شبستان که به نام شبستان زمستانه نیز شناخته می‌شود، در فصل‌های سرد سال، پناهی گرم و آرام برای نمازگزاران بوده است. پوشش آجری سقف و دیوارها، حس سنتی و صمیمانه‌ای به فضا بخشیده و هنر ناب ایرانی را در ساختار خود به نمایش می‌گذارد.
طاق شبستان بر دو ردیف ستون سنگی استوار است. این ستون‌ها که با نقش مارپیچ تراشیده شده‌اند، در دو صف شش‌تایی و به نیت دوازده امام شیعه در فضا قرار گرفته‌اند. این تقارن عددی، با بُعدی عرفانی و نمادین، به شکوه شبستان افزوده است.
هفت درگاه با درهای چوبی مزین به شیشه‌های رنگارنگ، شبستان را به صحن مرکزی مسجد پیوند می‌دهند. این شیشه‌ها، وقتی نور خورشید از آن‌ها عبور می‌کند، نقش‌هایی رنگی و زنده بر کف شبستان می‌تابانند و فضایی عرفانی پدید می‌آورند که بی‌شباهت به رؤیای یک نقاشی آبرنگی نیست.
در پیش‌روی شبستان، ایوانی به عرض حدود ۶ متر گشوده شده است. این ایوان با هشت طاق‌نما از حیاط اصلی جدا شده و در دل خود هفت جرز آجری را جای داده است. پیشانی این طاق‌نماها با کاشی‌کاری‌هایی مزین به آیات قرآن و نقش‌های گل‌و‌بوته تزیین شده‌اند؛ گویی هر طاق‌نما خود دفتری است از آیات الهی که در قالب رنگ و هنر متجلی شده‌اند.
شبستان شرقی؛ تابستانی در میان سنگ و کاشی
شبستان شرقی مسجد نصیرالملک همچون دنیایی از سنگ و رنگ، محلی برای یافتن آرامش و نزدیکی به ذات الهی است. این شبستان که از سنگ گندمک یک‌پارچه ساخته شده، هنر سنگ‌تراشی و معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد. طراحی آن به ویژه از مسجد وکیل و مسجد مشیر شیراز الهام گرفته شده است؛ جایی که هنر و تاریخ در هم آمیخته‌اند.
طاق‌های این شبستان با دقت و ظرافتی بی‌نظیر با کاشی‌کاری‌های زیبا تزیین شده است و سقف آن نیز به وسیله نقوش گل و بته، نقوش اسلیمی و برخی آیات قرآن به خط ثلث مزین گشته است. هر کدام از این جزئیات به گونه‌ای طراحی شده که در ترکیب با نور، فضایی روحانی و دل‌انگیز خلق کند.
کف شبستان نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده شده که رنگ‌های زنده و چشم‌نواز آن، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در مرکز این شبستان، محراب قرار دارد که از سنگ مرمر ساخته شده و در مقایسه با کف شبستان کمی پایین‌تر است. این نکته دقیق در طراحی، نشان‌دهندهٔ اهمیت و برجستگی محراب در نماز و عبادت است.
در گوشه‌ای از شبستان، دری وجود دارد که به چاه گاو یا گاورو می‌رسد. این راهرو، که با آن وارد فضای خاصی از مسجد می‌شوید، فضای داخلی را با تاریخ خود در هم‌آمیخته است. همچنین، حوضچه‌ای و دالانی به زیبایی به فضا افزوده‌اند که به‌طور معمارانه به دالان شمالی می‌پیوندند.
در دالان شمالی، سنگ‌نوشته‌ای با خط نستعلیق خوشنویسی شده است که شعر زیر را در دل خود حک کرده است:
“غرض نقشی است کز ما باز ماند
که هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند
در حق استادان دعایی”
در پایان این سنگ نوشته، نام‌های محمد حسن معمار و استاد محمدرضا کاشی پز به‌عنوان معماران و سازندگان این بنا ذکر شده است. همچنین تاریخ ساخت مسجد، که از ۱۲۹۳ هجری قمری آغاز شده و در ۱۳۰۵ هجری قمری به پایان رسیده، در کنار دیگر جزئیات در این یادداشت حک شده است.
طاق مروارید؛ شاهکار معماری در ایوان شمالی مسجد نصیرالملک
ایوان شمالی مسجد نصیرالملک، که به طاق مروارید شهرت دارد، یکی از جاذبه‌های برجسته معماری این بنای تاریخی است. این ایوان نسبت به ایوان جنوبی، زیبایی خاصی دارد و به طور خاص با طراحی منحصر به فردش توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند. ایوان شمالی دارای سه نیم‌طاق است که هر یک به شکلی خاص طراحی شده‌اند و در سمت چهارم آن، ورودی به صحن مسجد قرار دارد.
در مرکز این ایوان، طاق مروارید با طاقی بلند خود خودنمایی می‌کند که در دل آن، آیات قرآنی و احادیث مذهبی نوشته شده است. در سمت چپ طاق نیز تاریخ ساخت آن، ۱۲۹۹ هجری قمری، حک شده است که این تاریخ‌گذاری، جزئیات تاریخی مسجد را برای نسل‌های آینده حفظ کرده است.
ایوان شمالی همچنین دارای چهار غرفه است که به زیبایی به این فضا افزوده‌اند و سقف میانی آن با مقرنس‌کاری و کاسه‌سازی پنج کاسه مزین شده است. جالب توجه است که در لابه‌لای آجرهای این طاق، چوب‌هایی برای جلوگیری از لرزش و مقابله با اثرات احتمالی زلزله کار گذاشته شده است که نشان از دقت و هنر مهندسی در طراحی و ساخت آن دارد.
این ایوان به‌عنوان یکی از بخش‌های برجسته مسجد نصیرالملک، نه تنها از نظر زیبایی معماری، بلکه از نظر مهندسی و تاریخ نیز حائز اهمیت است.
مسجد نصیرالملک شیراز؛ موزه‌ای زنده از کاشیکاری و معنویت
مسجد نصیرالملک شیراز یکی از زیباترین نمونه‌های معماری اسلامی ایران است که با کاشی کاری‌های بی‌نظیر و استفاده ماهرانه از نور و رنگ، به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل شده است. همانطور که وارد مسجد می‌شوید، اولین چیزی که توجه شما را جلب می‌کند، نقوش ظریف کاشی‌ها و رنگ‌های آبی و صورتی جذاب است که به ویژه در شبستان‌ها و دالان‌ها خود را به زیبایی نمایان می‌کنند. در شبستان شرقی و دالان شمالی، هنگامی که به سردر نگاه می‌کنید، شعری از سعدی با مضمون معنوی و عمیق در یادگارهای کاشی کاری خودنمایی می‌کند:
غَرض نقشی است کز ما بازماند /که هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت /کند در حق استادان دعایی
این شعر، علاوه بر زیبایی هنری، معنای عمیقی دارد که بیانگر احترام به استادان و معماران بناست. مسجد نصیرالملک از نظر معماری به ویژه در کاشی کاری و مقرنس‌کاری، یکی از برجسته‌ترین مساجد ایران است. بازی نور و رنگ در این مسجد، به ویژه با شیشه‌های رنگی و طاق‌های بلند، جلوه‌ای شگفت انگیز ایجاد کرده است که در هر لحظه از روز، بسته به شدت نور، رنگ‌ها و نقوش آن تغییر می‌کنند. این مسجد، که قدمت آن به حدود ۱۵۰ سال پیش می‌رسد، همچنان مورد استفاده عبادت‌کنندگان قرار دارد و در کنار زیبایی‌های معماری‌اش، جایگاه معنوی ویژه‌ای دارد. در زمینه کاشیکاری، مسجد نصیرالملک از ارزشمندترین‌هاست و تنها در مقایسه با مسجدالاقصی و مسجد آبی استانبول می‌توان آن را مشابه دانست. ساخت این مسجد در سال ۱۸۷۶ میلادی آغاز شد و در سال ۱۸۸۸ میلادی به اتمام رسید. با تمامی این ویژگی‌ها، مسجد نصیرالملک نه تنها از نظر تاریخی و معماری، بلکه از دیدگاه هنری نیز در صدر مساجد ایران قرار دارد و به‌عنوان یکی از آثار منحصر به فرد معماری اسلامی شناخته می‌شود.
مسجد صورتی
مسجد نصیرالملک، که به عنوان “مسجد صورتی ایران” شناخته می‌شود، همچون نگریستن از داخل یک زیبابین است.» این جمله‌ای است که روزنامه هافینگتن پست در توصیف این شاهکار معماری اسلامی آورده است. این روزنامه در ادامه، به زیبایی‌های منحصر به فرد و چشم‌نواز این بنای تاریخی و مذهبی در شیراز پرداخته است و آن را به عنوان یکی از شگفتی‌های معماری ایران معرفی کرده است. بازی رنگ‌ها، طراحی دقیق کاشی‌کاری‌ها و استفاده هنرمندانه از نور در فضای داخلی، مسجد نصیرالملک را به یک تجربه بصری بی‌نظیر تبدیل کرده است که نه تنها گردشگران داخلی بلکه بازدیدکنندگان بین المللی را نیز مجذوب خود می‌کند..
چطور به مسجد نصیرالملک برسیم؟
مسجد نصیرالملک در یکی از محله‌های تاریخی شیراز، به نام گود عربان و در امتداد خیابان لطفعلی‌خان زند قرار گرفته است. برای رسیدن به این مسجد رنگارنگ و رؤیایی، هم با خودروی شخصی و هم با وسایل نقلیه عمومی راه‌های آسانی پیش‌رو دارید.
اگر اهل پیاده‌روی هستید یا ترجیح می‌دهید از مترو استفاده کنید، ایستگاه ولیعصر نزدیک‌ترین ایستگاه به مسجد است. از آنجا با حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌روی یا چند دقیقه تاکسی‌سواری می‌توانید به مقصد برسید.
اتوبوس‌سواران هم می‌توانند سوار خط پایانه ولیعصر – پایانه نمازی شوند و در ایستگاه چهارراه مشیر پیاده شوند؛ از آنجا مسیر چندان دوری تا مسجد باقی نمی‌ماند.
در صورتی که با خودروی شخصی به سمت مسجد می‌روید، نگران جای پارک نباشید؛ پارکینگ‌های استقلال، فرهنگ و طالقانی در خیابان پیروزی، تنها حدود پنج دقیقه با مسجد فاصله دارند و گزینه‌های مناسبی برای توقف خودرو هستند.
