گاهی مهم نیست که دیوارهای یک خانه چه داستان‌هایی از تاریخ در دل دارند، یا چه کسی در آن چشم به جهان گشوده یا دیده از جهان فروبسته است، کافی‌ست پای‌تان به نارنجستان قوام برسد تا بفهمید زیبایی خودش داستانی تازه است، داستانی از رنگ، عطر و آرامش.
اینجا باغی‌ست که با عطر دل‌انگیز شکوفه‌های نارنج، گل‌های رنگارنگ، درختان سر به فلک کشیده و حوض و فواره‌هایی که ترنم آب را در دل باغ جاری کرده‌اند، شما را در آغوش می‌گیرد.
نارنجستان قوام فقط یک خانه تاریخی نیست؛ جایی‌ست که زمان در آن مکث کرده تا مهمانی همیشگی زندگی در فضای سبز و دلنشینش برپا بماند. تماشای این باغ، حسی عجیب و آشنا را در دل زنده می‌کند؛ ترکیبی از زیبایی، رنگ، خاطره و حس آرامی که انگار همیشه در جست‌وجوی آن بوده‌ای.
نارنجستان قوام؛ جایی میان عطر نارنج و شکوه هنر ایرانی
اگر گذرتان به خیابان خاطره‌انگیز لطفعلی‌خان در شیراز افتاد، پیش از آن‌که برگردید، سری به نارنجستان قوام بزنید؛ باغی دل فریب و آرام که قدم‌زدن در آن، تجربه‌ای فراتر از بازدید یک بنای تاریخی است.
این خانه باغ باشکوه در دوره قاجار، به همت خاندان قوام‌الملک و طی سال‌ها ساخته شد؛ آن‌قدر زمان بر که نام “خانه قوام” نیز برایش جا افتاده است.
شهرت باغ، پیش از هر چیز، مدیون درختان نارنج سرزنده‌اش است؛ در فصل بهار، عطر شکوفه‌های نارنج فضای باغ را پر می‌کند و حس طراوت را در جانتان می‌نشاند. همین ویژگی است که نام “نارنجستان قوام” را برای این باغ عمارت انتخاب کرده‌اند.
اما نارنجستان فقط باغی پرعطر نیست، بلکه گنجینه‌ای از هفت هنر ایرانی در قالب گچ بری‌های هنرمندانه، نقاشی‌های ظریف، آجرکاری، آیینه‌کاری، معرق، منبت‌کاری و حجاری‌های شکوهمند است. تلفیق این هنرها، بنایی ساخته که هر گوشه‌اش داستانی از زیبایی و ظرافت دارد.
نارنجستان قوام از سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته و سالانه هزاران مسافر را به شیراز می‌کشاند تا تماشاگر این ترکیب باشکوه از طبیعت و هنر باشند.
خاندان قوام؛ روایت پیدایش یک نام در تاریخ
برای شناخت نارنجستان قوام، باید به دل تاریخ شیراز و روزگار زندیه سفر کنیم؛ زمانی که هنوز نه باغی به نام قوام وجود داشت و نه خاندان آن.
در آن دوران، حاج ابراهیم‌خان کلانتر با خیانت به لطفعلی‌خان زند، راه را برای به قدرت رسیدن آقا محمدخان قاجار هموار کرد. در نتیجه، حکومت شیراز به حاج‌ابراهیم سپرده شد و او اطرافیانش را در مناصب مهم نشاند. اما این قدرت دیری نپایید؛ فتحعلی‌شاه که به او بی‌اعتماد شده بود، فرمان قتل ابراهیم‌خان و خانواده‌اش را صادر کرد.
در این میان تنها علی‌اکبر، یکی از پسران خانواده، به‌دلیل بیماری از مرگ نجات یافت. او بعدها با لطف شاه، نه تنها بخشیده شد، بلکه لقب قوام‌الملک گرفت و والی شیراز شد. از آن زمان، خاندان قوام شکل گرفت و نسلی پدید آمد که یادگارهایی چون نارنجستان قوام را برای همیشه در تاریخ این شهر ماندگار کرد.
تاریخچه نارنجستان قوام؛ روایتی از شکوه، وقف و ماندگاری
ساخت نارنجستان قوام، بنای باشکوهی در دل شیراز، حدوداً بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ هجری شمسی آغاز شد و نزدیک به ۱۰ سال به طول انجامید. آغاز ساخت آن به دستور علی‌محمدخان قوام الملک دوم بود، اما پیش از اتمام بنا درگذشت و فرزندش محمدرضاخان قوام‌الملک سوم، آن را به پایان رساند.
این باغ با مساحتی حدود ۳۵۰۰ مترمربع، شامل عمارت‌هایی در دو بخش شمالی و جنوبی است و در گذشته به دو بخش اندرونی (خانه و حمام‌های خصوصی) و بیرونی (محل برگزاری مهمانی و امور رسمی) تقسیم می‌شد. دو بخش از طریق یک تونل زیرزمینی به هم متصل بودند.
پس از چند نسل، آخرین وارث این بنا، ابراهیم‌خان قوام‌الملک پنجم، در دوران رضا شاه و پس از حذف القاب، باغ را وقف دانشگاه شیراز کرد تا به محلی برای فعالیت‌های فرهنگی بدل شود. در ادامه، مؤسسه آسیایی به سرپرستی پروفسور آرتور پوپ، با مرمت بنا، آن را به موزه‌ای از اشیای فرهنگی تبدیل کرد.
در دوران انقلاب، بخشی از ایوان شرقی بر اثر آتش سوزی آسیب دید و در سال‌های جنگ تحمیلی، با اسکان خانواده‌های جنگ زده، بخش‌هایی از ساختمان تخریب شد. با این حال، نارنجستان قوام همچنان پابرجاست؛ یادگاری از شکوه هنر، تاریخ و وقف فرهنگی در شیراز است.
گشتی در بخش‌های دیدنی نارنجستان قوام
در دل باغی پر از عطر نارنج، عمارت باشکوه قوام‌الملک قد برافراشته است؛ بنایی چشم‌نواز با ایوانی باشکوه و ستون‌هایی ستبر که نگاه را به خود خیره می‌کند. در سمت چپ عمارت، ساختمانی کوچک‌تر به عنوان قهوه‌خانه دیده می‌شود و دو پلکان در دو سوی ایوان، شما را به تاریخ دعوت می‌کنند.
نارنجستان قوام مجموعه‌ای است از باغ اصلی و چند ساختمان در بخش‌های شمالی، جنوبی و شرقی. بخش شمالی، عمارت اصلی با ایوان معروفش، محل اقامت حاکم و برگزاری مراسم رسمی بوده است. در بخش جنوبی، چهار اتاق ساده برای سکونت خدمه ساخته شده بود.
ترکیب معماری قاجاری، فضای سرسبز باغ و تزئینات چشم‌نواز این مجموعه، نارنجستان قوام را به یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های دیدنی شیراز تبدیل کرده است؛ جایی که تاریخ، هنر و طبیعت در کنار هم می‌درخشند.
دروازه‌ای به شکوه قاجار
دیدنی‌های نارنجستان قوام از همان در ورودی آغاز می‌شود؛ دری چوبی از جنس ساج با منبت‌کاری‌های ظریف که میان دیواری آجری و محکم جا خوش کرده است. دو ازاره سنگی در دو سوی در، تصویر سربازان قاجاری را با تفنگ‌هایی در دست به نمایش می‌گذارند.
بالای در، کتیبه‌ای از مرمر صورتی رنگ با تاریخ ساخت باغ (۱۳۰۵ قمری) و آیاتی از قرآن دیده می‌شود؛ اشعاری از شاعر شیرازی، آسوده، نیز آن را زینت داده‌اند. این ورودی باشکوه، به هشتی زیبایی ختم می‌شود که سقف آن با کاشی، آجر و گچ‌کاری تزئین شده است. کنار این فضا، فروشگاه کوچکی برای خرید سوغاتی‌های سنتی قرار دارد؛ شروعی دل‌نشین برای یک گردش تاریخی.
باغی میان عطر و آینه
میان عمارت شمالی و جنوبی نارنجستان، باغی سرسبز با نرده‌های آهنی در آغوش تاریخ آرمیده است. درختان بلند نارنج در دو سوی مسیر، مهمانان را تا عمارت همراهی می‌کنند و در فصل بهار، عطر بهارنارنج همه فضا را پر می‌کند.
در دل این باغ، حوض باریکی از سنگ، با گل‌های رنگارنگ و آب‌نماهای هندسی، راه را به سوی ایوان عمارت هموار می‌سازد. در انتها، حوض بزرگ روبه‌روی ایوان، تصویری از عمارت را در دل آب تکرار می‌کند؛ انگار معماری و طبیعت در آینه هم خیره شده‌اند.
تالار شکوه و رازهای پنهان
عمارت اصلی نارنجستان قوام، با ایوانی بلند و دو ستون مرمری، یادگار زیبای معماری زندیه است که در دوران قاجار با شکوهی چشمگیر تکمیل شد. این بنای دوطبقه با زیرزمینی کاربردی، مجموعه‌ای از هنر و کارکرد را در دل خود جای داده است.
درون عمارت، ۲۰ اتاق با طراحی درهم‌تنیده، به‌جز بخش شرقی، به هم راه دارند و نشان از دقت و ظرافت معماران آن زمان دارند. زیرزمین روزگاری محل نگهداری آذوقه و اسلحه بوده است؛ جایی که حالا تنها ردپای تاریخ در آن باقی مانده.
ایوانی به روایت رنگ و نور
ایوان باشکوه نارنجستان قوام، با دو ستون مرمری و مقرنس‌کاری‌های ظریف، رو به باغی از نارنج و زیبایی ایستاده است. سقف این ایوان با نقاشی‌های لطفعلی‌خان صورتگر، هنرمند قاجار، همچون تابلویی زنده جلوه‌گری می‌کند؛ جایی که مدالی میانی و شش منظره اطرافش با طرح‌هایی از گل، حیوانات و مناظر خیال‌انگیز ترکیب شده‌اند.
دیوارهای ایوان با حجاری‌هایی از سربازان هخامنشی و موجودات افسانه‌ای جان گرفته‌اند و شاه‌نشین آن، با آیینه‌کاری مسحورکننده‌اش، همچنان نفس‌ها را در سینه حبس می‌کند.
فضای داخلی عمارت: جادوی آینه و رنگ
در دو طرف ایوان عمارت، پلکانی به باغ نارنجستان منتهی می‌شود که شما را به بهارخواب با چشم‌اندازی بی‌نظیر هدایت می‌کند. در این فضا، سالن‌ها و اتاق‌های بزرگ با کاشی‌های سفید و آبی، آرامش خاصی را به فضای عمارت بخشیده‌اند. اتاق شاه‌نشین، یا تالار آینه، با آیینه‌کاری‌های حیرت‌انگیز در سقف و دیوارها، زیبایی‌اش را دوچندان کرده است. سقف این تالار به طرز شگفت‌انگیزی با آیینه‌های رنگارنگ مانند فرش ایرانی تزئین شده است.
پنجره‌های هلالی‌شکل و شیشه‌های رنگارنگ، نور خورشید را به درون می‌فرستند و با انعکاس آن در آینه‌ها، فضا را به دنیایی رویایی تبدیل می‌کنند. در طبقه بالا، اتاق‌های مهمان، مشرف به ایوان، مکانی برای استراحت مهمانان بودند.
تزیینات شگفت‌انگیز عمارت اصلی نارنجستان قوام
تمام درها و پنجره‌های عمارت اصلی از چوب گردو و منبت‌کاری سبک هندی هستند که با صدف‌های خلیج‌فارس تزئین شده‌اند. نمای بیرونی عمارت با سه هلال زیبا، تصاویری نقاشی‌شده از شیرها و پلنگ‌ها را در خود جای داده است. در هلال مرکزی، سر دو شیر و نوشته «نصر من الله و فتح قرب» دیده می‌شود، در حالی که هلال‌های جانبی تصاویری از شکار پلنگ و آهوی آن دارند.
ازاره‌ها و بخاری دیواری شاه‌نشین از مرمرهای یزد و تبریز ساخته شده است. نقش داریوش هخامنشی روی بخاری و تصویر محمدرضاخان قوام‌الملک در گوشه‌ها، تزیینات این فضای تاریخی را کامل می‌کند.
موزه اشیای عتیقه نارنجستان قوام
در زیرزمین ضلع شمالی عمارت نارنجستان قوام، موزه‌ای به نام موزه نارنجستان قوام ایجاد شده است که به همت موسسه آسیایی دانشگاه شیراز و به سرپرستی پروفسور آرتور پوپ تأسیس شد. این موزه میزبان اشیای عتیقه و مجموعه‌های فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ است، از جمله ظروف قدیمی، سکه‌ها، تابلوها، کاشی‌کاری‌ها و آثار باستانی که از حفاری‌های مختلف ایران به دست آمده‌اند.
همچنین، کتابخانه‌ای در این موزه قرار دارد که مجموعه کتاب‌های پروفسور پوپ را نگهداری می‌کند، کتاب‌هایی که خود او به دانشگاه شیراز اهدا کرده است.
خانه عرقی‌ها
خانه عرقی‌ها بخشی از عمارت نارنجستان قوام است که در ناحیه شرقی آن قرار دارد. این عمارت ابتدا به نام مکتب‌خانه شناخته می‌شد، اما پس از مدتی به دلیل استفاده از آن برای تولید عرق، به خانه عرقی‌ها مشهور شد.
این بخش از عمارت از نظر معماری جالب توجه است، اما در گذر زمان آسیب‌هایی دیده و به مرمت نیاز دارد. در حال حاضر این ساختمان در اختیار دانشگاه شیراز است و امکان بازدید از آن وجود ندارد.
حمام گچینه: یکی از جاذبه‌های تاریخی شیراز
حمام گچینه یکی از حمام‌های قدیمی و معروف شیراز است که به وسیله تونلی به عمارت نارنجستان قوام متصل می‌شود. این حمام در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی ساخته شده و در بررسی‌های اخیر، بخش جدیدی از آن کشف شده که احتمالاً حمام خصوصی قوام بوده است.
در سال ۱۳۷۱، سازمان میراث فرهنگی این بنا را از مالک آن، شخصی به نام همدم، خریداری کرد. با این حال، در حال حاضر امکان بازدید از حمام گچینه وجود ندارد.
معماری و زیبایی‌های بخش جنوبی نارنجستان قوام
بخش جنوبی نارنجستان قوام شامل دو راهرو است که به حیاط اصلی متصل می‌شود و در دو طرف آن ایوان‌هایی با ستون‌های چوبی منبت‌کاری‌شده قرار دارد. سقف ایوان شرقی که ترکیبی از آینه‌کاری و نقاشی است، در پی آتش‌سوزی‌ها آسیب دیده است. پنج پنجره سنگی در مقابل ایوان‌ها به‌عنوان نورگیر عمل می‌کنند.
در این بخش، شش اتاق وجود دارد که در گذشته به‌عنوان دفتر کار حاکم مورد استفاده قرار می‌گرفت. در وسط، طاق‌نمای بزرگی به سبک زندیه قرار دارد که تصاویر خدمتکاران با لباس‌های رنگی به خوبی نشان داده شده است. علاوه بر این، کاشی‌کاری‌های زیبا و نقوش مینیاتورهایی مانند رستم و دیو سپید در بالای طاق، زیبایی دوچندانی به این فضا بخشیده است. ازاره‌های مرمری با نقش تخت‌جمشید نیز از دیگر ویژگی‌های منحصر به‌فرد این بخش است.
زیرزمین‌های منحصر به فرد نارنجستان قوام
زیرزمین نارنجستان قوام که از بخش جنوبی تا شمالی امتداد دارد، یک دنیای زیرزمینی بی‌نظیر است. این زیرزمین از چهار ورودی به حیاط دسترسی دارد که دو ورودی با سنگ بسته شده‌اند. ساختار قرینه این زیرزمین و مرمت‌های آن در دوران قبل از انقلاب، آن را به مکانی مهم تبدیل کرده است.
در این بخش‌ها، آشپزخانه با کانال آب، اسلحه‌خانه و انبارهای حبوبات و عرقیجات قرار دارند. بخش غربی زیرزمین، که به شاه نشین معروف است، تنها مکانی است که در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت و از دمای طبیعی آن برای راحتی استفاده می‌شد. هیچ‌گاه در این زیرزمین از سیستم‌های گرمایشی استفاده نمی‌شد زیرا تهویه هوای آن به‌گونه‌ای طراحی شده بود که دما در تمام فصول یکسان می‌ماند.
