احیای برج‌های کبوتر؛ یک تیر و دو نشان!
هرگاه سخن از تاریخ، فرهنگ و گردشگری است، نام اصفهان همواره به میان می‌آید. شهری که به لحاظ تعداد آثار تاریخی در شهرهای ایران سرآمد بوده و جلوه گاه هنر و معماری ایرانی و اسلامی است. هر گردشگر ایرانی و خارجی که قصد سفر به این شهر را داشته باشد با میدان امام، پل خواجو، سی و سه پل، عالی قاپو و سایر آثار تاریخی این شهر حداقل به اندازه دانستن نامشان آشنایی دارد. اصفهان علاوه بر این شاهکارهای تاریخی، جاذبه‌ای دارد که ریشه در تاریخ کهن داشته اما ناشناخته باقی مانده است – برج‌های کبوتر.
این برج‌های قدیمی که در گوشه و کنار شهر به چشم می‌خورند در گذشته از ارکان کشاورزی دشت اصفهان بوده‌اند اما به‌جز افرادی که این برج‌ها را می‌شناسند، سایرین آنها را دژ و برج نظامی تلقی می‌کنند.
در آثار مکتوب بجا مانده از گذشته؛ همچون سفرنامه شاردن فرانسوی، به وجود حدود ۳۰۰۰ برج در حوالی اصفهان در دوران صفویه اشاره شده است. این برج‌ها علاوه بر اصفهان در خوانسار و گلپایگان نیز وجود دارند. نمونه‌ای از برج‌های کبوتر در میبد یزد نیز همچنان پا برجاست. ساختمان این برج‌ها معمولاً به صورت استوانه‌ای و از جنس خشت خام و کاهگل ساخته می‌شده و درون آنها سازه‌ای آجری وجود دارد که لانه‌های هم شکل و هم اندازه هزاران کبوتر بوده است. فضولات این کبوترها جمع آوری می‌شده و به عنوان کود کشاورزی و گاهی نیز در صنعت چرم سازی و حتی ساخت باروت هم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. بیشترین تراکم این برج‌ها در منطقه گَوَرت و یکی از معروف‌ترین آنها در خیابان مرداویج اصفهان قد برافراشته‌اند. با گذشت زمان و به روی کارآمدن کودهای ارزان قیمت شیمیایی، کار پرزحمت جمع آوری فضولات این کبوتران رو به فراموشی نهاد و افزایش جمعیت، شهر را تا حوالی این برج‌ها برده است. بی توجهی به نگهداری این سازه‌های کمیاب و شگفت انگیز، بسیاری از آنها را به نابودی کامل کشانده و با ادامه این عدم توجه از جانب مسئولان حفاظت از این آثار تاریخی، تعداد باقیمانده این برج‌ها نیز به‌زودی از بین خواهند رفت. تنها راه حفظ برج‌های کبوتر احیای کاربری آنها است. احیای کاربری نه به معنای گذشته و استفاده برای تولید کود بلکه تعریف یک کاربری جدید که همزمان با حفظ روح و بافت تاریخی آنها، زمینه استفاده مثبت و حتی اشتغال زایی نیز فراهم شود.
با توجه به اینکه در سال اقتصاد مقاومتی؛ تولید – اشتغال قرار داریم، با به وجود آوردن فرصت‌های جدید و با کارآفرینی که لازمه آن خلاقیت و نوآوری است می‌توان به این شعار جامه عمل پوشاند. سوالی که پیش می‌آید این است که از این برج‌ها چه استفاده‌هایی می‌توان نمود؟ بدون شک گردشگری اولین و بهترین راه حفظ این برج‌ها است. از آنجا که گردشگری همیشه راه حلی قدرتمند برای افزایش درآمد شهرها و کشورها بوده و این برج‌ها نیز غالباً در مناطق کمتر توسعه یافته شهر قرار دارند با احیای برج‌های کبوتر و معرفی آنها به مشتاقان گردشگری، مسیر درآمدزایی برای مردم محلی باز می‌شود. گردشگری همواره اشتغال سریع و البته درآمد زیادی به همراه داشته است پس مشاغل مربوط به گردشگری بهترین منبع درآمد برای ساکنان محلی محسوب خواهد شد. برج‌های کبوتر می‌توانند محل بکری برای برپایی موزه‌ها باشند. احداث موزه در این بناهای جادویی حتماً مشتاقان بیشتری را نسبت به موزه‌های بنا شده در ساختمانهای نوساز به خود جلب می‌کنند؛ خواه موزه آثار باستانی باشد خواه موزه کشاورزی، اسلحه و هر آنچه سیری تاریخی طی کرده است؛ اما به نمایش در آوردن تاریخ این برج‌ها و چگونگی استفاده از آنها در گذشته حتماً می‌تواند جالب باشد! از سویی دیگر اگر بتوان فضای داخل برج‌ها را برای یک کافی شاپ، یا سفره خانه سنتی کوچک آماده کرد، گردشگران علاوه بر بازدید می‌توانند استراحت کوتاهی نیز در محل داشته باشند. فقط اندکی نوآوری و تغییر لازم است!
برج‌های کبوتر همچنین می‌توانند صرفاً استفاده گردشگری نداشته باشند. ایجاد کسب و کارهای کوچک همیشه با موانع کمتری وارد بازار خدمات می‌شوند و با طرح یک ایده جدید می‌توان برای مردم ساکن اطراف این برج‌ها که محل بسیار مناسبی برای این کسب و کارهای کوچک خواهند بود؛ حتی برای چند نفر انگشت شمار، اشتغال ایجاد کرد. در ادامه به ارائه چند پیشنهاد می‌پردازیم. با توجه به اینکه صنایع دستی همیشه در دل صنعت گردشگری قرار داشته است یکی دیگر از این کاربری‌های اشتغال زا می‌تواند ایجاد محلی برای فروش صنایع دستی باشد. همان‌هایی که با دستان توانمند ساکنین محلی خلق می‌شوند. حتماً هستند بانوانی که سرپرست خانوارند، یا پدرانی که جز هنر دست خود راهی برای تأمین خانواده خود نداشته و یا کار فصلی دارند، ایجاد فضایی مناسب برای عرضه هنر آنها در این برج‌ها قطعاً خانواده‌های بسیاری را بهره مند می‌سازد. همانطور که پیش‌تر نیز گفته شد، این برج‌ها اغلب در حومه اصفهان قرار دارند، محل‌هایی که امکانات کمتری دارند؛ بنابراین برج‌های کبوتر که روزی محل آسایش کبوتران بوده‌اند حال می‌توانند مأمن کتاب‌ها باشند. احداث کتابخانه همراه با یک سالن مطالعه در این برج‌ها فرصت مناسبی برای کودکان و نوجوانان آن مناطق است. این برج‌ها حتی می‌توانند محل برگزاری کلاس‌های آموزشی نیز باشند؛ کلاس‌هایی که به ندرت در آن مناطق برگزار می‌شوند یا نهایتاً در مدارس معدود یا مساجد آن محل‌ها تشکیل می‌شوند.
فارغ از کارآفرینی برای ساکنین محلی، این برج‌ها می‌توانند برای برگزاری نمایشگاه‌های هنری، شب‌های شعر و دیگر موارد نیز استفاده شوند.
همانطور که پیش‌تر ذکر آن رفت این برج‌ها می‌توانند استفاده‌های متفاوتی داشته باشند که فقط به اندکی سرمایه گذاری برای احیا و میزانی از تغییر و خلاقیت نیازمندند و این یعنی با یک تیر دو نشان زدن – هم احیا و حفظ این بناهای خارق العاده و هم کارآفرینی و ایجاد اشتغال – که شکوفایی و توسعه محلی بیشتری را به دنبال دارد.
در پایان نکته قابل ذکر این است که برج‌های کبوتر از گذشته تا به امروز به‌جز آنهایی که ثبت ملی شده‌اند دارای مالکیت خصوصی هستند که این موضوع ممکن است مانعی بر سر راه بازسازی و کاربری این برج‌ها باشد، اما آیا هیچ مالکی از سود حاصله از احیای به کارگیری این ساختمانهای فرسوده و بدون استفاده چشم پوشی خواهد کرد؟!
پریسا یگانه – کارشناس ارشد اکوتوریسم
