استان اصفهان از جمله مناطقی در ایران است که نه تنها دارای قدمتی باستانی و تاریخی است بلکه، از جمله گذرگاه های بسیار اصلی، معروف و پر رفت و آمد ایران بوده و هست. اصفهان پایتخت بسیاری از دولت ها و حکومت های پادشاهان ایرانی بوده و اهمیتی بسیار زیاد در شکل گیری تاریخ فرهنگی، سیاسی و بسیاری از دیگر جنبه های تمدن ایرانی را داشته و دارد. در این استان زیبا و مهم، یادگارها و آثار تاریخی بسیار مهمی وجود دارد که هر کدام از منظر معماری خود یک سبک مهم و تاثیر گذار هستند. از جمله ی این آثار باید از کاروان سراهای اصفهان نام ببریم. کاروان سراهای اصفهان از روزگارهای دور به دلایل مهم و مختلفی همچون اقتصادی، جغرافیایی و مذهبی ساخته و دایر شده اند و در دوره های مختلف نیز به مرور زمان توسعه و گسترش پیدا کرده اند. ما امروز می خواهیم شرح کاملی از کاروان سراهای اصفهان را در اختیار شما قرار دهیم، پس با ما همراه باشید.
قبل از این که به صورت کامل درباره ی کاروان سراهای اصفهان برای شما صحبت کنیم بیایید تا کمی از مکانی به نام کاروان سرا برایتان بگوییم. بسیاری از کارشناسان حوزه ی معماری در سرتاسر جهان معتقدند که یکی از یادگارهای پر ارزش معماری ایرانی، کاروان سراها هستند. کاروان سراها اگر هر چه بزرگ تر بودند، نشان دهنده ی اهمیت و پر رفت و آمدی شهری بودند که در آن قرار گرفته بودند. کاروان سراها روزگاری محل استراحت و نفس تازه کردن کاروان هایی بودند که پس از ساعت ها پیاده روی و طی مسافت به این محل پناه می بردند.
این افراد اسب هایشان را در اصطبل های کاروان سرا جای می دادند و خود هم آب و غذایی خورده و مدتی را به سادگی و آسوده خاطر می گذرانند. کاروان سرا در واقع ساختمانی است که کاروان را در خود جای می دهد و در زمره ی بزرگ ترین انواع ساختمان های اسلامی است.
نقشه ی کاروان سراها معمولاً به شکل مربع یا مستطیل می باشد. ساختمان کاروان سراها با یک ورودی برجسته ی عظیم و بلند، معمولاً بسیار ساده و بدون نقش و با دیوارهایی هستند که گاهی اوقات در انتهای آنان، بادگیرهایی قرار گرفته است.
معمولا یک دالان با طاق قوسی در مابین ورودی و حیاط داخلی این ساختمان قرار گرفته است که فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم می ساخته است. معمولا بر روی سکوی برآمده ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقه هایی قرار گرفته اند که نمای داخلی را اسکلت بندی می کنند.
در پشت آنها اتاق هایی که معمولا هم کوچک بودند، برای سکونت مسافران قرار گرفته است. در کاروان سراهای ۲ طبقه، از اتاق های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره های بالایی برای سکونت دادن مسافران استفاده می شده است.
در راه های پررفت و آمد ایران پر است از این کاروان سراهایی که هر کدام به دست حکمران و یا حتی فردی خیر در گوشه و کناره ساخته شده اند و حتی بعضی از آن ها هم امروزه هستند و بعد از بازسازی و نوسازی که مطابق استانداردهای روز یک هتل است به هتل هایی سنتی تبدیل شده اند که اگر راهی کویر شوید می توانید با اقامت چند روزه در آن ها آرامش کویر را با تمام وجود حس کنید.
با این که در این متن می خواهیم به معرفی کاروان سراهای اصفهان بپردازیم اما خالی از لطف نیست که برخی از کاروان سراهای ایران که هنوز هم به فعالیت خود ادامه می دهند، بپردازیم.
کاروان سرای قصر بهرام در جنوب گرمسار و در ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران، کاروان سرای زین الدین در ۶۰ کیلومتری یزد به سمت کرمان در ۵۰۰ متری جاده و کاروان سرای خانات در خیابان های شلوغ اطراف مولوی تهران را می توانیم مثال بزنیم. اکنون به معرفی کاروان سراهای اصفهان می پزداریم.
جالب است بدانید که در کتب مختلف آمده است که تعداد کاروان سراهای اصفهان در دوره ی حکومت و سلطنت صفویه را ۱۸۲ مورد بوده است. اگر بخواهیم گریزی تاریخی به ساخت کاروان سراهای اصفهان بزنیم باید بگوییم که شاه عباس اول صفوی، کاروان سراهای زیادی را در سراسر کشور بنا نمود، البته درباره ی بسیاری از آن ها به تعمیر و بازسازی آن ها نیز پرداخته است. اهمیت شاه عباس به مقوله ی کاروان ها به شکلی است که به علت تعداد زیاد ساختمان کاروان سراها در عصر این پادشاه، باید دوره ی حکومت او را دوره ی طلایی کاروان سراها نامید.
کاروان سراهایی که در عهد شاه عباس ساخته شد، براساس ساختمان های پیشین بود در واقع بیشتر ان ها را شاه عباس با استانداردهای روز بازسازی کرد و گسترش داد،ب او در واقع به این ساختمان ها ابهت و عظمت بخشید.
البته نباید از این نکته گذشت که در این زمان به علت این که شاه عباس اول در فکر آبادانی تمام نقاط کشور بود، هنرمندان و معماران بسیار زیادی از همه جا به سوی اصفهان می آمدند و بنابراین، دست این پادشاه بزرگ برای ایجاد معماری های بی نظیر بسیار باز بود.
قبل از این که به معرفی کاروان سراهای اصفهان بپردازیم باید بدانید که در فرهنگ لغات فارسی به کاروان سراها، نام هایی مانند کاربات، رباط، ساباطه خان می گویند و از این رو آن ها را به این نام ها نیز می خواندند و از این رو اگر در این متن این واژه ها را دیدید، بدانید که منظور همان کاروان سرا است.
رباط (کاروان سرا) شیخ علیخان
رباط شیخ علیخان که به آن کاروان سرای چاله سیاه نیز می گویند، یکی از کاروان سراهای اصفهان در ۵۰ کیلومتری اصفهان واقع شده است. اولین چیزی که از نزدیک بر سر در این کاروان سرا دیده می شود، کتیبه ی لوح سنگی سر در آن است که به نام شاه سلیمان و همچنین وزیر او شیخ علیخان مزین شده است. این کاروان سرا از دوره ی صفوی فعال بوده است و تاریخ اتمام فعالیت آن در کتب مربوطه، سال ۱۰۹۸ هجری قمری ذکر شده است. این کاروان سرا و کاروان سراهای گز و مادر شاه، در راه اصفهان به تهران، ازکاروان سراهای جالب موجود در دوره ی صفویه در اصفهان است.
کاروان سرای مرنجاب
یکی دیگر از کاروان سراهای اصفهان که از جمله ی کاروان سراهای معتبر ساخته شده در دوران صفوی که معروف به شاه عباسی بوده است. کاروان سرای مرنجاب در ۷۰ کیلومتری شرق کاشان قرار گرفته است که به منظور استفاده ی کاروان سراهای راه سیاه کوه و جاده ی کویر نمک شاه عباسی احداث گردیده است. این کاروان سرای تاریخی در میان کویر و با گچ و آجر ساخته شده است. از جمله نکات جالب و عجیبی که درباره ی این کاروان سرا وجود دارد این است که با این که این کاروان سرا بسیار تاریخی و قدیمی است اما در کمال استحکام بسیار زیادی ساخته شده است و دارای اتاق ها و اصطبل های متعدد و گوناگون و همچنین ۶ برج مجزا است.
کاروان سرای مهیار
از جمله ی دیگر کاروان سراهای اصفهان که بسیار معروف است، کاروان سرای مهیار است که در ۵۲ کیلومتری جنوب اصفهان و در دهکده ای به همین نام یعنی مهیار قرار گرفته است. از جمله ی مشخصات فنی این کاروان سرا این است که به صورت چهار ایوانی و به شکل مستطیل به اندازه خارجی ۸۲ × ۸۹ متر بنا شده است. حیاط کاروان سرا نیز مستطیل شکل و اندازه ی آن ۷۰/۳۸ × ۳۰/۴۸ متر است. اتاق های اطراف کاروان سرا یک اندازه و همگی دارای ابعاد ۵ × ۴ متر ساخته شده اند. این کاروان سرا، به احتمال زیاد، در زمان شاه اسماعیل بنا گردیده است. اهمیت دیگر کاروان سرا در بناهای متعدد آن مانند آسیاب، نانوایی، قهوه خانه و بازار است. در واقع باید اینگونه بگوییم که این کاروان سرا در مجموع، یک شهرک کوچک است که در بین جاده های اصفهان به وجود آمده است.
کاروان سرای سن سن کاشان
این کاروان سرا در روستا (قریه) سن سن و در ۴۰ کیلومتری جاده ی کاروان روی قم_ کاشان که در بین دو روستای آب شیرین و مشکان قرار گرفته، واقع شده است. کاروان سرای سن سن که در زمره ی کاروان سراهای اصفهان قرار گرفته است از نظر سبک و سیاق معماری در زمره ی کاروان سراهایی است که دارای چهار ایوانی و به شکل مربع است.
مصالحی که در ساخت بنای این کاروان سرا به کار رفته است عبارتند از: گل و خشت و آجرهایی به ابعاد ۴×۲۰×۲۰ و ۵×۲۶×۲۶ و ۴×۲۴×۲۴ سانتی متر که استقامت خوبی را نیز به این کراوان سرا و بنایش بخشیده اند. تزئینات این کاروان سرا به شدت جالب است.
در داخل نیم طاق سردر، تزئینات آجری مشتمل بر پاباریک سوسنی و شاپرک ها جا سازی شده است و در قسمت لچکی ها نیز، خفته و راسته ی آجری تزئینات بنا را تشکیل می دهند. نمای خارجی کاروان سرای سن سن کاشان در قسمت جنوب شرقی که سر در ورودی در وسط آن قرار گرفته است، از ۱۴ طاق نما تشکیل شده است که آخرین طاق نمای آن کوچک تر از بقیه است.
در وسط جرزهای دیوار و سکوهای آن ها، آثار جای بستن حیوانات دیده می شود. نمای خارجی سایر قسمت ها، ساده و با نمای آجری است. دالان و ورودی این کاروان سرا، بر سه دهانه ی طاق و چشمه تشکیل شده است و از هر طرف به سمت اصطبل ها راه دارد. فضای داخلی این کاروان سرا نیز به این صورت است که در هر ۴ طرف خود، اتاق هایی دارد که تعداد آنها در هر قسمت و جهت، ۶ اتاق است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
شیما پاژخ
