موزه میراث روستایی گیلان
موزه‌های روستایی، تصاویری ملموس از زندگی سنتی‌اند که در آن‌ها می‌توان معماری، آداب‌ورسوم، صنایع‌دستی و هنرهای بومی را از نزدیک مشاهده و زندگی روستایی را تجربه کرد؛ این موزه‌ها فضایی را فراهم می‌کنند تا مردمان هر سرزمین با گذشته نیاکان خود آشنا شوند. جالب است بدانید موزه میراث روستایی گیلان تنها تجربه ملی در زمینه صیانت از فرهنگ و معماری روستایی با مفهوم موزه فضای باز در ایران است. این موزه که در نوع خوددرخاورمیانه و آسیای مرکزی منحصربه‌فرد است، باهدف پاسداشت و حفظ میراث مادی و معنوی مردم سرزمین گیلان طراحی‌شده است.
فکر برپایی این موزه پس از زمین‌لرزه ۱۳۶۹ رودبار، توسط دکتر محمود طالقانی مطرح شد. چند روز پس از وقوع این زمین‌لرزه، مجموعه مطالعاتی تحت عنوان «اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زلزله» به سرپرستی دکتر طالقانی آغاز شد. نتایج این مجموعه تحقیقات بیانگر ایجاد دگرگونی شدیدی در زندگی مردم و گسست آنان از گذشته نزدیک‌شان بود؛ درواقع ازبین‌رفتن روش زندگی بومی به بهانه نوسازی و توسعه در مناطق آسیب‌دیده در استان گیلان همانند سایر مناطق کشور از دهه بیست آغازشده بود و حوادث طبیعی تنها تشدید آن را در پی داشت. از اوایل۱۳۸۱ مطالعات مقدماتی ایجاد موزه میراث روستایی گیلان زیر نظر نامبرده آغاز شد و عمده‌ترین بخش‌های این مطالعات را که تا پایان ۱۳۸۳ به طول انجامید، مکان‌یابی موزه و شناسایی حوزه‌های فرهنگی– معماری گیلان در برگرفت. برای انتخاب زمین مناسب پروژه، شاخص‌هایی مانند راه‌های دسترسی، زیرساخت‌ها و توپوگرافی درنظر گرفته شدند.
از بین گزینه‌های موجود، پارک جنگلی سراوان به دلیل قرارگیری دریکی از پرترددترین جاده‌های شمال کشور، توپوگرافی مناسب و وجود زیرساخت‌ها در نزدیکی آن موردتوجه طراحان موزه واقع شد. بر اساس مطالعات انجام‌شده و بر مبنای تنوع فرهنگی و معماری استان، حوزه فرهنگی ـ معماری گیلان بدون درنظرگرفتن تقسیمات کشوری و سیاسی به نه زیرحوزه دسته‌بندی شد. تقسیم‌بندی این حوزه‌ها بر اساس عوامل زیست‌محیطی (توپوگرافی، اقلیم و…)، نوع فعالیت کشاورزی، فرهنگ (مذهب، گویش، زبان و…) و نوع معماری بومی روستایی صورت پذیرفت. هر یک از زیرحوزه‌ها در قالب یک روستا متشکل از گونه‌های اصیل و معرف معماری آن حوزه در مجموعه موزه‌ای بازسازی‌شده‌اند. برای انتقال بناهای روستایی هریک از این حوزه‌ها، ابتدا مطالعات میدانی به‌منظور گونه شناسی بناهای آن حوزه صورت می‌گیرد. از هرگونه، یک نمونه قابل‌انتقال منطبق بر شاخص‌های موزه، انتخاب و مطالعات مستندسازی معماری و مردم‌شناسی آن انجام و سپس بنا واچینی می‌شود. در طراحی موزه، محل‌هایی برای رستوران‌ها، چای‌خانه‌ها، بازارها، مساجد سنتی، مزارع و باغ‌ها، کارگاه‌های آموزش و تولید صنایع‌دستی، محوطه بازی‌ها و نمایش‌های سنتی، مراکز تحقیقات کشاورزی و دام پروری، پژوهشگاه معماری و مردم‌شناسی، پارک کودک، باغ‌های پرورش گیاهان دارویی و درختان بومی، معماری چوب ملل و دو مجموعه مهمان‌پذیر با الهام از معماری روستایی گیلان هریک به ظرفیت ۱۵۰ واحد سه تا پنج نفره در نظر گرفته‌شده است. عملیات ساختمانی موزه از ۱۳۸۳ آغاز و تاکنون ۲۵ مجموعه مسکونی شامل خانه‌ها و بناهای جانبی متعلق به هفت روستا مربوط به زیر حوزه‌های فرهنگی- معماری جلگه شرق، غرب و مرکز، کوهپایه شرق و غرب و کوهستان شرق و غرب در موزه دوباره‌چینی شده‌اند. به‌جز این مجموعه‌ها بناهایی مانند مسجد، ساختمان ورودی، خانه پژوهشگران، بازارچه، قهوه‌خانه‌های سنتی، کارگاه آهنگری و مدرسه نیز در موزه ساخته‌شده‌اند. درمجموع بناهای دوباره چینی و ساخته‌شده در سایت موزه ۸۰ سازه را شامل می‌شود. تاکنون ۳۵ بنای موزه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. برای باززنده‌سازی فعالیت‌های سنتی در روستاها، علاوه بر خانه، بناهای جانبی مثل انبار برنج، تلمبار و طویله و باغچه سبزیجات و صیفی‌جات تقریباً در محوطه همه خانه‌ها ایجاد شدند؛ همچنین ماندابی که در بخش مرکزی سایت – روستای جلگه مرکز – وجود داشت به کشتزار برنج تبدیل شد که همه‌ساله در آن کاشت و برداشت برنج به روش سنتی انجام می‌شود. باغ چای، توتستان و نارنجستان نیز در سایت ایجادشده‌اند تا نمایانگر فعالیت‌های معیشتی در روستاهای گیلان باشند. جشنواره‌های متعدد، موسیقی محلی، مراسم و آیین‌های سنتی و بازی‌ها و نمایش‌های بومی نیز در موزه برگزار می‌شوند تا حفظ و به نسل آینده معرفی شوند. معرفی مفاخر استان نیز ازجمله فعالیت‌هایی است که در موزه به آن اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود. یکی از دست‌آوردهای مطالعات معماری و مردم‌شناسی موزه، ثبت و مستندسازی بخش مهمی از میراث شفاهی گیلان است که نتایج آن در قالب کتاب‌های علمی مردم‌شناسی و معماری منتشرشده است. بازدیدهای گروه‌های دانش‌آموزی و دانشجویی از موزه میراث روستایی گیلان ازجمله فعالیت‌های آموزشی است که نقش مهمی در آشنایی کودکان، نوجوانان و جوانان با فرهنگ بومی گیلان دارد. در روزهای بازدید به‌ویژه ایام تعطیل در موزه نمایشگاه و بازارچه صنایع‌دستی، عکس و نقاشی، دستاوردهای معماری، پوشاک محلی و سفره گیلانی نیز دایر است. راهنمایان موزه با لباس‌های محلی اطلاعات لازم درباره موزه، خانه‌ها و فرهنگ گیلان را به‌خوبی به بازدیدکنندگان منتقل می‌کنند. این تعامل موجب شده تاکنون بناها و اشیاء زیادی به‌منظور حفظ و بازسازی به موزه معرفی و اهدا شوند.
وقتی برای بازدید موزه روستایی گیلان قدم در آن می‌گذارید با مجموعه‌ای سرپوشیده از ویترین‌های شیشه‌ای روبه‌رو نمی‌شوید؛ بلکه در جنگل‌های سراوان قدم می‌گذارید و همان‌طور که مسیر جنگل را طی می‌کنید در قسمتی از آن خانه‌ها و سازه‌های اصیل گیلان را می‌بینید، که این خانه‌ها به شکل‌ها و مصالح متفاوتی هستند. خانه‌های سنگی، چوبی و… به چشم شما می‌آیند. خانه‌هایی با پلکان‌های چوبی و ایوان‌های بزرگ که وقتی پله‌ها را بالا می‌روی و در ایوان می‌ایستی جنگل سرسبز سراوان با آن درختان سربه فلک کشیده شما را اعجاز می‌کند. نفس‌کشیدن در این فضا نعمتی بزرگ است. مجموعه این موزه با خانه‌های بزرگ و دیگر سازه‌هایش آدم را یاد سریال پس از باران خواهد انداخت. جالب است که راهنمای مجموعۀ موزه هم بانوانی هستند با پوشش لباس‌های سنتی و زیبای خطه گیلان که نمادی دیگر از فرهنگ گیلان را به بازدیدکنندگان یادآوری می‌کنند؛ همچنین یکی از قشنگی‌های این موزه این است که خانه‌ها و سازه‌ها از مسجد، مدرسه و… در ابعاد بزرگ است و می‌توانی در این خانه‌ها و سازه‌ها بروی و باحال و هوای زندگی مردمان گیلان از نزدیک آشنا شوی. وارد اتاق‌ها، اتاق نشیمن، مطبخ، ایوان، انباری و… بشوی و ساعاتی خود را یک گیلکی تصور کنی و فارغ از هیاهو و مشغله‌های زندگی امروزی، زندگی روزمره مردمان گذشته این خطه را زندگی کنی. در این خانه‌ها اسباب، اثاثیه، صنایع‌دستی و چیدمان خانه‌های گیلکی قدیم به چشم می‌آید. درواقع این موزه معیشت، کار، مسکن، صنایع‌دستی و انواع فضاهایی را که در یک حوزه خانوادگی وجود دارد، بازسازی و به نمایش درآورده است. درباره هر یک از مجموعه‌های مسکونی منتخب، پژوهش‌های گستردۀ مردم‌شناسی توسط گروه تحقیقات مردم‌شناسی موزه انجام‌شده است. در این پژوهش‌ها شیوه زندگی، آداب و سنن هر یک از حوزه‌های فرهنگی گیلان، کاربری بخش‌های گوناگون هر بنا، ابزار و اثاثیه و دیگر ملزومات زندگی روستایی، روش سنتی زراعت، باغداری، پرورش دام، طیور، نوغانداری و… به‌دقت ثبت و ضبط می‌شوند. سعی شده در فضای خانه‌ها و محوطه‌ها، گوشه‌هایی از این فرهنگ رنگارنگ و غنی به نمایش گذاشته شود؛ همچنین وقتی در حال بازدید از گوشه‌کنار مجموعه موزه و خانه‌ها هستید در کنار بعضی خانه‌ها، زنانی را می‌بینید که مشغول پختن نان‌های سنتی و کلوچه‌های گیلانی هستند با پوشش لباس‌های گیلانی و به‌نوعی در اشاعه و نمایش فرهنگ غذای گیلانی همکاری دارند. همیشه تصور آدمی از موزه، مکانی مدرن با دوربین‌های مداربسته، شیشه‌های قطور و… است؛ اما وقتی به موزه میراث روستایی گیلان قدم می‌گذارید با نوع دیگری از موزه آن‌هم در ایران و در خطه سرسبز گیلان مواجه می‌شوید. اگر به طبیعت، فرهنگ، آداب‌ورسوم، معیشت، صنایع‌دستی و… اهالی گیلان علاقه دارید مجموعه موزه روستایی گیلان همه را برای‌تان دربر خواهد داشت. با همراهی راهنمای موزه در دل جنگل سراوان قدم می‌گذارید و همان‌طور که محو زیبایی درختان سرسبز و سر به فلک کشیده هستید، چشم‌تان به خانه‌های روستایی با سقف‌های شیروانی وپله‌های چوبی، ایوان فراخ و حصیر پهن‌شده در ایوان، می‌خورد، گویی سال‌هاست پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های گیلانی در این خانه‌ها زندگی کرده‌اند و منتظر ما هستند که حتماً سری به آنان بزنیم.
شبنم اربابیان
