حمام علیقلی‌آقا / پیشنهاد گردشگری سپاهان به گردشگران
حمام علیقلی‌آقا / پیشنهاد گردشگری سپاهان به گردشگران
حمام علیقلی آقا اصفهان یا همان موزه حمام علیقلی آقا که حمامی در اصفهان بوده است، در دوره حاضر تغییر کاربری داده و تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده است. این بنا در منطقه یک، خیابان بیدآبادی، محله علیقلی‌آقا واقع شده است. مجموعه تاریخی علیقلی‌آقا از اثرات هنری معماری و شهرسازی دوران پرعظمت صفویه است که در محله بیدآباد اصفهان واقع شده و شامل بازار و چهارسوق، مسجد، مکتب‌خانه، حمام، زورخانه و کاروان‌سرا و دکاکین کسبه مختلف بوده که متاسفانه به‌مرور زمان قسمت‌هایی از این مجموعه تخریب و به‌جای آن بناهای جدید احداث شده است. حمام علیقلی‌آقا اصفهان به‌وسیله علیقلی‌آقا از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین صفوی در مجموعه‌‌ای که خود، بانی آن بوده، به سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخته شده است. این حمام از نوع معماری سبک اصفهان در اواخر عصر صفوی است. بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای چال حوض است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه تشکیل یافته است؛ به‌طوری‌که در آن دوره مردان و زنان به‌صورت جداگانه می‌‌توانستند از آن استفاده کنند.
استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم‌روز مردها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می‌کردند؛ البته در بعضی دوره‌ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد بانفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می‌کردند و اجازه ورود را تا زمانی‌که خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی‌دادند. مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می‌شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله‌هایی که در کف وجود دارد هدایت می‌کردند تا برای ضدعفونی و گرم‌کردن سایر قسمت‌ها نیز مورد استفاده قرار گیرد؛ بدین ترتیب از کمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می‌کردند.
حمام علیقلی‌آقا / پیشنهاد گردشگری سپاهان به گردشگران
در چند جای حمام در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌های یک‌تکه و سفیدرنگی به‌اندازه یک متر دیده می‌شود که سطح آن‌ها آجدار و دارای برجستگی‌های ملایمی است. تعجب نکنید اگر بگوییم که از این سنگ‌ها برای ماساژدادن استفاده می‌کردند. این سنگ‌ها مانند تکیه‌گاه صندلی و عمود بر حوضچه‌ها طراحی شده‌اند و از حفره بالای آن‌ها آب گرم برسطح آجدار جاری می‌شد و نقش یک ماساژور را بازی می‌کردند.
آب به‌خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه‌ها و فواره‌ها، به‌گردش درمی‌آمده و برای به‌جریان انداختن آب، لوله‌ها را شیب‌دار طراحی کرده‌اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره و جوی آب است که تقریبا همه‌جا دیده می‌شوند. این فواره‌ها باعث‌می‌شوند تا صدای دلنشین آب درفضای بسته حمام بپیچد و در همه‌جا به‌گوش برسد تا کسانی که برای شست‌وشو به گرمابه آمده‌اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه‌های روزمره بشویند.
یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه‌هایی تأمین می‌شود که روی سقف گنبدی‌شکل حمام تعبیه شده است. در این روزنه‌ها شیشه‌های محدبی و عدسی‌شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه‌ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور می‌شود و روشنایی را پخش می‌کند. درواقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره‌بین، برعکس استفاده و به‌راحتی فضای داخل حمام را روشن کرده‌اند. ویژگی جالب دیگر این که شیشه‌ها از یک‌طرف نور را عبور می‌دهند و کسی که در پشت‌بام باشد نمی‌تواند داخل حمام را ببیند.
حمام علیقلی‌آقا / پیشنهاد گردشگری سپاهان به گردشگران
مشخصات موزه حمام علیقلی‌آقا اصفهان
ورودی حمام بزرگ یک فضای هشت‌ضلعی است که به هشتی مشهور است و پس از عبور از دو راهروی عمود برهم به بینه (رخت‌کن) متصل می‌شود. بینه یک هشت‌ضلعی کامل بزرگ است. پوشش طاق و گنبد آن روی هشت ستون سنگی قرار گرفته است. برای تأمین روشنایی بینه نورگیرهای شیشه‌داری به‌نام جام‌گاه در سقف تعبیه شده است. ازاره‌های بینه به‌فاصله ۱۴۰ سانتیمتردارای کاشیکاری هفت‌رنگ با نقوش گل و بوته و برگ و اسلیمی بوده و قسمت بالایی تزئینات آهک‌بری سفیدرنگ بر زمینه مشکی مربوط به دوران صفویه و نقاشی با موضوعات متنوع مربوط به دوران قاجار است. سربینه با راهرو موربی به گرم‌خانه متصل می‌شود. در ضلع دیگر این راهرو لنگ‌شوی‌خانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته است. گرم‌خانه حمام فضای تقریبا مستطیل‌شکلی است که روی هشت ستون سنگی و دیوارهای جانبی قرارگرفته است. کف گرم‌خانه با سنگ‌های مرغوب مرمرین پوشیده شده است که زنبورک‌هایی در زیرداشته و ازطریق تون هوای گرم به داخل زنبورک وارد می‌شده و باعث گرم‌شدن کف می‌شده است. دورتادور دیوار گرم‌خانه تا ارتفاع ۱۴۶ سانتیمتر با تزئینات کاشیکاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی مزین شده است. خزینه حمام در کنار گرم‌خانه قرار گرفته و از طریق پله‌هایی کوتاه بدان می‌رسند. در طرفین خزینه نیز دو محل استحمام اختصاصی طراحی شده که به شاه‌نشین مشهور است. در ضلع جنوبی گرم‌خانه ساختمان چهارحوض و در طرفین آن نیم‌هشتی‌های زیبایی (شاه‌نشین‌های غربی و شرقی) قرار دارد. ابعاد تقریبی استخر ۵*۱۳ متر با عمق ۲۵/۱ است. کف محوطه با سنگ فرش شده و ازاره دیوار آن تا ارتفاع ۱۶۸ سانتیمتر دارای کاشیکاری هفت‌رنگ با طرح‌هایی نظیر درخت سرو و شکوفه، ترکیب‌بندی‌هایی با نقوش درختان میوه و گل و بوته و اسلیمی است. روی یکی از جرزهای مشرف به گرم‌خانه یک تابلو کاشی تصویر مردی ایستاده با لباس و عمامه و عصا به‌دست مربوط‌به دوران صفویه را که احتمالا تصویربانی حمام یعنی علیقلی‌آقا است نشان می‌دهد. حمام کوچک ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد.
حمام علیقلی‌آقا / پیشنهاد گردشگری سپاهان به گردشگران
با این تفاوت که در مقیاس کوچک‌تری اجرا شده است. آب مورد استفاده در حمام از چاه گاو تأمین می‌شده که به‌وسیله گاو در فضایی به‌نام گاورو واقع در ضلع غربی بنا بیرون کشیده و به مخزنی واقع در پشت‌بام انتقال داده می‌شد و از آنجا با تنبوشه‌های سفالین به خزینه‌ها و آب‌نماها و چهارحوض هدایت می‌شد. ازدیگر بخش‌های حمام سیستم گرمایش آن شامل تون (آتشدان)، انبار سوخت، تیان (ظرف مخصوص گرم‌کردن آب) و گودال جمع‌آوری خاکستر است که در ضلع غربی بنا واقع شده است؛ همچنین دودکش‌ها و کانال‌های انتقال گرما زیر حمام است. سیستم دفع فاضلاب به‌روش گنداب بوده است: بدین ترتیب که فاضلاب از طریق کف‌شوهای دو محل گرم‌خانه و بینه به کانالی هدایت شده و سرانجام در محوطه بزرگی در پشت حمام سرازیر و در آن محل پس از خشک‌شدن به خارج شهر حمل می‌شد.این بنا با وسعت ۹۸۳ مترمربع اکنون به‌عنوان موزه مردم‌شناسی درمعرض دید عموم گردشگران قرار گرفته است.
نویسنده : مجله گردشگری کوله
